درس ۱ فارسی یازدهم: نکات امتحانی و کلیدی
نکات درس ۱ فارسی یازدهم
درس اول فارسی یازدهم، «نیکی»، شامل شعر پرمغز و آموزنده ای است که درک دقیق آن برای موفقیت تحصیلی شما کلیدی است. برای تسلط کامل بر این درس، لازم است معنی ابیات، نکات ظریف دستوری و زبانی، آرایه های ادبی و پیام های فکری آن را به خوبی بشناسید. این راهنمای جامع به شما کمک می کند تا به تمام نکات درس ۱ فارسی یازدهم اشراف پیدا کنید و برای هر آزمونی آماده باشید.
درس فارسی در مقطع یازدهم، سرآغازی برای ورود عمیق تر به دنیای پر رمز و راز ادبیات فارسی است. درس اول با عنوان نیکی، از جمله متونی است که علاوه بر زیبایی های ادبی و هنری، حامل پیام های اخلاقی و عرفانی عمیقی است. این درس به دانش آموزان می آموزد که توکل واقعی به خداوند، با تلاش و پشتکار همراه است و انسان نباید دست از کوشش بردارد. در این مقاله، تمامی جنبه های درس اول فارسی یازدهم، از معنی بیت به بیت شعر نیکی گرفته تا قلمروهای زبانی، ادبی و فکری، همچنین بخش های مهمی نظیر گنج حکمت و کارگاه متن پژوهی، به صورت کامل و گام به گام بررسی خواهد شد تا یادگیری را برای شما آسان تر کند.
بررسی شعر نیکی: درس زندگی در قالب مثنوی
شعر نیکی که برگرفته از شاهکار ادبی «مثنوی معنوی» مولانا جلال الدین محمد بلخی است، از جمله اشعار پندآموز و اخلاقی ادبیات فارسی به شمار می رود. این شعر با روایتی ساده و تمثیلی، به یکی از مهم ترین مفاهیم عرفانی و اخلاقی، یعنی توکل حقیقی و نقش تلاش در کسب روزی، می پردازد. انتخاب قالب مثنوی برای این شعر، به مولانا اجازه داده تا داستانی پیوسته و بلند را روایت کند و پیام خود را با جزئیات بیشتر و تاثیرگذاری عمیق تر به خواننده منتقل کند.
معرفی قالب شعر نیکی
شعر نیکی در قالب «مثنوی» سروده شده است. مثنوی، قالبی شعری است که در آن هر بیت دارای قافیه ای مستقل است و دو مصراع هر بیت با یکدیگر هم قافیه هستند. این ویژگی باعث می شود شاعر آزادی بیشتری در سرودن ابیات طولانی داشته باشد و برای داستان سرایی و بیان روایت های پندآموز بسیار مناسب است. از برجسته ترین نمونه های مثنوی در ادبیات فارسی می توان به «شاهنامه» فردوسی، «مثنوی معنوی» مولانا و «لیلی و مجنون» نظامی اشاره کرد.
معنی گام به گام ابیات و تحلیل جامع (بیت به بیت)
بیت ۱: یکی روبهی دید بی دست و پای / فرو ماند در لطف و صنع خدای
معنی (قلمرو فکری): شخصی روباهی را دید که دست و پا نداشت و از آفرینش و لطف خداوند متعال در شگفت ماند که چگونه چنین موجودی بدون توانایی حرکت، روزی خود را به دست می آورد.
قلمرو زبانی: «روبهی»: روباهی، نقش مفعولی. «بی دست و پای»: ناتوان، عاجز. «فرو ماند»: تعجب کرد، شگفت زده شد. «لطف»: مهربانی و نیکویی. «صنع»: آفرینش. این بیت دو جمله دارد.
قلمرو ادبی: «بی دست و پای»: کنایه از ناتوانی و معلولیت. «روباه»: نمادی از افراد بی تلاش و ناتوان. «دست و پا»، «لطف» و «صنع»: مراعات نظیر (تناسب). واج آرایی مصوت «ی» (یکی، روبهی، بی، پایی، فرو، صنع، خدای). «فرو ماندن»: کنایه از بسیار متعجب شدن.
پیام: شگفتی از قدرت خداوند در روزی رسانی.
بیت ۲: که چون زندگانی به سر می برد؟ / بدین دست و پای از کجا می خورد؟
معنی (قلمرو فکری): (آن شخص در اندیشه بود که) این روباه چگونه زندگی خود را می گذراند و با این وضعیت دست و پا، از کجا غذای خود را تأمین می کند؟
قلمرو زبانی: «چون»: چگونه. «به سر می برد»: می گذراند، زندگی می کند (فعل مرکب). «بدین»: با این. در مصراع دوم، مفعول «روزی» یا «غذا» به قرینه معنایی حذف شده است. این بیت دو جمله پرسشی دارد.
قلمرو ادبی: «دست» و «پای»: تناسب (مراعات نظیر). «به سر بردن»: کنایه از گذراندن عمر و روزگار.
پیام: سؤال از چگونگی تأمین روزی موجودات ناتوان.
بیت ۳: در این بود درویش شوریده رنگ / که شیری برآمد شغالی به چنگ
معنی (قلمرو فکری): درویشی آشفته حال و پریشان در همین اندیشه و فکر بود که ناگهان شیری ظاهر شد که شغالی را در پنجه هایش شکار کرده بود.
قلمرو زبانی: «درویش»: تهیدست. «شوریده رنگ»: پریشان حال، آشفته. «برآمد»: ظاهر شد، بیرون آمد. «شغال»: جانوری از تیره سگان. «به چنگ»: در چنگ، شکار کرده. «در این بود»: در این فکر بود. این بیت دو جمله دارد.
قلمرو ادبی: «رنگ» و «چنگ»: جناس ناقص اختلافی. «شیر»: نماد قدرت و دلاوری. «شغال»: نماد حیله گری و ضعف. «شیر» و «شغال»: مراعات نظیر و تضاد (در قدرت). «شوریده رنگ»: کنایه از پریشانی و آشفتگی. «به چنگ آوردن»: کنایه از شکار کردن و به دست آوردن.
پیام: ظهور یک صحنه الهی و شگفت انگیز برای درویش.
بیت ۴: شغال نگون بخت را شیر خورد / بماند آنچه روباه از آن سیر خورد
معنی (قلمرو فکری): شیر آن شغال بدبخت را خورد و از گوشت آن سیر شد و باقیمانده اش را رها کرد. آن چیزی که باقی ماند، روباه (ناتوان) از آن خورد و سیر شد.
قلمرو زبانی: «نگون بخت»: بدبخت، بی اقبال. «بماند»: باقی ماند. «سیر خورد»: با سیری خورد. این بیت سه جمله دارد.
قلمرو ادبی: «شیر» و «سیر»: جناس ناقص اختلافی. «شیر»، «روباه» و «شغال»: مراعات نظیر. «نگون بخت»: کنایه از بدشانس و بخت برگشته.
پیام: روزی رسانی خداوند از طریق موجودات دیگر.
بیت ۵: دگر روز باز اتفاق اوفتاد / که روزی رسان قوت روزش بداد
معنی (قلمرو فکری): روز بعد نیز همین اتفاق تکرار شد و خداوند روزی رسان، خوراک روزانه روباه را به او رساند.
قلمرو زبانی: «دگر روز»: روز دیگر. «قوت»: خوراک، غذا، رزق روزانه. «روزی رسان»: منظور خداوند است. «-َش» در «روزش»: ضمیر متصل مضاف الیه (روزی او). این بیت دو جمله دارد.
قلمرو ادبی: واژه آرایی «روز». «روز» و «روزی»: جناس ناقص افزایشی. «روز»، «روزی رسان» و «قوت»: مراعات نظیر. «روزی رسان»: کنایه از خداوند. تلمیح به آیات قرآن درباره روزی رسانی خداوند.
پیام: تکرار مشاهده قدرت روزی رسانی خداوند.
بیت ۶: یقین، مرد را دیده بیننده کرد / شد و تکیه بر آفریننده کرد
معنی (قلمرو فکری): این اطمینان و باور به روزی رسانی خداوند، چشمان مرد (درویش) را بینا و آگاه ساخت. سپس او رفت و فقط بر خداوند توکل کرد و به خیال خود دست از تلاش کشید.
قلمرو زبانی: «دیده»: چشم. «بیننده»: بینا، آگاه. «را» در «مرد را دیده»: نشانه فک اضافه (دیده مرد را). «شد»: رفت. «تکیه»: اعتماد، توکل. این بیت سه جمله دارد.
قلمرو ادبی: «دیده»: مجاز از چشم دل و بصیرت. «دیده» و «بیننده»: مراعات نظیر و اشتقاق. «دیده»: ایهام تناسب (۱. چشم، ۲. آنچه دیده می شود که با بیننده تناسب دارد). «بیننده کردن»: کنایه از آگاه و دانا ساختن. «تکیه کردن»: کنایه از توکل و اعتماد کامل.
پیام: توکل نادرست بر خداوند و دست کشیدن از کار.
بیت ۷: کزین پس به کنجی نشینم چو مور / که روزی نخوردند پیلان به زور
معنی (قلمرو فکری): (مرد با خود اندیشید) از این پس در گوشه ای مانند مورچه ای می نشینم و تلاشی نمی کنم؛ زیرا فیل های قدرتمند هم با زور و قدرت خود روزی نمی خورند، بلکه خداوند روزی شان را می رساند.
قلمرو زبانی: «کزین»: که از این. «کنج»: گوشه. «مور»: مورچه. «پیلان»: جمع پیل، فیل ها. «روزی»: نقش مفعولی. «چو»: مانند (ادات تشبیه). این بیت دو جمله دارد.
قلمرو ادبی: «چو مور»: تشبیه. «مور» و «پیل»: تضاد و مراعات نظیر. «مور» و «زور»: جناس ناقص اختلافی. «به کنجی نشستن»: کنایه از بیکاری و گوشه نشینی. «مور»: نماد ضعف و کوچکی. «پیل»: نماد قدرت و بزرگی. تلمیح به آیه قرآن «وَ ما مِن دابَّهِ فِی الارضِ اِلّا عَلَی الله رِزقُها» (هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر اینکه روزی اش بر عهده خداست).
پیام: توکل نادرست و اشتباه در مفهوم روزی رسانی.
توکل واقعی به خداوند، هرگز به معنای دست کشیدن از تلاش و کوشش نیست؛ بلکه به معنای انجام دادن تمام توان خود و سپس واگذار کردن نتایج به اراده اوست.
بیت ۸: زنخدان فرو برد چندی به جیب / که بخشنده روزی فرستد ز غیب
معنی (قلمرو فکری): مرد مدتی چانه اش را در گریبان فرو برد (به فکر فرو رفت و تلاشی نکرد) به این امید که خداوند روزی دهنده، رزق او را از عالم غیب بفرستد.
قلمرو زبانی: «زنخدان»: چانه. «جیب»: گریبان، یقه. «چندی»: مدتی. «بخشنده»: روزی دهنده، خداوند. «غیب»: پنهان، نهان از چشم (عالم غیب). «که»: به این امید که. این بیت دو جمله دارد.
قلمرو ادبی: «زنخدان به جیب فرو برد»: کنایه از به تفکر عمیق فرو رفتن و در این درس، گوشه نشینی و دست کشیدن از کار. «جیب» و «غیب»: جناس ناقص اختلافی. تلمیح به آیه «اِنّ الله هُوَ الرَّزّاق» (همانا خداوند روزی دهنده است).
پیام: انتظار روزی بی زحمت و توکل اشتباه.
بیت ۹: نه بیگانه تیمار خوردش نه دوست / چو چنگش رگ و استخوان ماند و پوست
معنی (قلمرو فکری): نه آشنایان و نه حتی دوستان، هیچ کس به حال او غمخواری نکرد و از او مراقبت نکرد. نتیجه این شد که آن درویش مانند چنگ (سازی که تارها و استخوان دارد) بسیار لاغر و نحیف شد و فقط رگ و استخوان و پوست برایش باقی ماند.
قلمرو زبانی: «تیمار خوردن»: غمخواری کردن، مراقبت کردن. «ش» در «تیمار خوردش»: مفعول. «چنگ»: نوعی ساز زهی خمیده. این بیت سه جمله دارد.
قلمرو ادبی: «بیگانه» و «دوست»: تضاد و مجاز از همه مردم. «رگ و استخوان و پوست»: مراعات نظیر. «چو چنگش رگ و استخوان ماند و پوست»: تشبیه (وجه شبه: لاغری و نحیفی). «دوست» و «پوست»: جناس ناقص اختلافی. «چنگ»: ایهام تناسب (۱. ساز زهی، ۲. پنجه دست که با رگ و استخوان و پوست تناسب دارد).
پیام: نتیجه سوءتوکل و بی حرکتی: خواری و بیماری.
بیت ۱۰: چو صبرش نماند از ضعیفی و هوش / ز دیوار محرابش آمد به گوش
معنی (قلمرو فکری): هنگامی که از شدت ضعف و ناتوانی، صبر و توانایی تفکرش از بین رفت (و در آستانه هلاکت قرار گرفت)، از دیوار محراب (که نماد عالم غیب است) ندایی به گوشش رسید.
قلمرو زبانی: «چو»: وقتی که، هنگامی که. «ضعیفی»: ناتوانی. «هوش»: عقل و خرد. «محراب»: جای ایستادن پیش نماز در مسجد، در اینجا نماد مکان عبادت و در نهایت عالم غیب. «ش» در «محرابش»: مضاف الیه (محراب او). «ش» در «صبرش»: می تواند هم مضاف الیه باشد و هم متمم. این بیت دو جمله دارد.
قلمرو ادبی: «هوش» و «گوش»: جناس ناقص اختلافی. «دیوار محراب»: مجاز از عالم غیب و ندای الهی. «به گوش آمدن»: کنایه از شنیدن و دریافت الهام.
پیام: رسیدن ندای غیبی پس از ناامیدی و ضعف.
بیت ۱۱: برو شیر درنده باش، ای دغل / مینداز خود را چو روباه شل
معنی (قلمرو فکری): (ندا گفت) ای فریب کار (که خودت را به ناتوانی زده ای)! برو و مانند شیری قدرتمند و با اراده تلاش کن. خودت را مانند روباهی فلج و ناتوان رها نکن.
قلمرو زبانی: «دغل»: حیله گر، فریب کار (منادا). «شل»: ناتوان، فلج، دست و پا از کار افتاده. «مینداز خود را»: خودت را رها نکن. این بیت چهار جمله دارد.
قلمرو ادبی: «شیر درنده باش»: تشبیه فشرده (تو مانند شیر باش). «چو روباه شل»: تشبیه. «شیر» و «روباه»: تناسب و تضاد (در قدرت). «شیر»: نماد قدرت، خودکفایی و تلاش. «روباه»: نماد تنبلی، وابستگی و حیله گری. «خود را انداختن»: کنایه از بیکاری و ناتوانی نشان دادن.
پیام: فراخوان به تلاش و دوری از تنبلی.
بیت ۱۲: چنان سعی کن کز تو ماند چو شیر / چه باشی چو روبه به وامانده سیر؟
معنی (قلمرو فکری): آنچنان تلاش کن که مانند شیر، از حاصل دسترنج تو چیزی برای دیگران (ناتوانان) باقی بماند؛ چرا مانند روباه، منتظر باقیمانده غذای دیگران هستی که با آن سیر شوی؟
قلمرو زبانی: «سعی»: کوشش، تلاش. «ماند»: باقی بماند. «وامانده»: باقیمانده، پس مانده. «چه»: چرا (پرسش انکاری). «سیر»: در اینجا به معنی سیر شدن. این بیت سه جمله دارد.
قلمرو ادبی: «چو شیر»: تشبیه. «چو روبه»: تشبیه. «شیر» و «روباه»: تناسب و تضاد. «شیر» و «سیر»: جناس ناقص اختلافی. واژه آرایی «چو». «مصرع دوم»: پرسش انکاری.
پیام: دعوت به تلاش سازنده و مؤثر برای خود و دیگران.
بیت ۱۳: بخور تا توانی به بازوی خویش / که سعیت بود در ترازوی خویش
معنی (قلمرو فکری): تا آنجا که می توانی، از حاصل دسترنج و توانایی خودت بهره مند شو و روزی ات را کسب کن؛ زیرا تلاش و کوشش توست که سرنوشت و میزان بهره مندی ات را تعیین می کند و نتایج عملت به خودت بازمی گردد.
قلمرو زبانی: «بازو»: در اینجا مجاز از قدرت و توانایی. «سعی»: تلاش. «ترازو»: میزان، مقیاس. این بیت دو جمله دارد.
قلمرو ادبی: «بازوی خویش»: مجاز از قدرت و توانایی. «سعیت بود در ترازوی خویش»: کنایه از اینکه نتیجه تلاش تو به خودت برمی گردد و مورد سنجش قرار می گیرد. تلمیح به آیات قرآنی مانند «لَیسَ لِالِنسانِ الّا ما سَعی» (انسان را جز سعی و کوشش نصیبی نیست) و «کُلُّ نَفسِ بِما کَسَبَت رَهینَه» (هر کس در گرو اعمال خویش است). «بخور»: کنایه از کسب روزی و بهره مندی.
پیام: تأکید بر خودکفایی و مسئولیت پذیری در قبال اعمال.
بیت ۱۴: بگیر ای جوان دست درویش پیر / نه خود را بیفگن که دستم بگیر
معنی (قلمرو فکری): ای جوانمرد! دست پیرمرد فقیر و درویش را بگیر و به او کمک کن؛ نه اینکه خودت را ناتوان و نیازمند نشان دهی و دستت را دراز کنی که دیگران به تو کمک کنند.
قلمرو زبانی: «جوان»: منادا. «درویش»: فقیر. «بیفگن»: ناتوان نشان بدهی (بن ماضی: افکندن، بن مضارع: افکن). «دستم بگیر»: به من کمک کن. این بیت چهار جمله دارد.
قلمرو ادبی: «جوان» و «پیر»: تضاد و تناسب. واژه آرایی «دست» (دو بار). «دست گرفتن»: کنایه از کمک کردن. «خود را بیفگن»: کنایه از خود را ناتوان و محتاج نشان دادن.
پیام: توصیه به کمک رسانی به دیگران به جای طلب کمک.
بیت ۱۵: خدا را بر آن بنده بخشایش است / که خلق از وجودش در آسایش است
معنی (قلمرو فکری): بخشایش و رحمت خداوند شامل حال آن بنده ای می شود که مردم از وجود و اعمال او در آسایش و راحتی باشند و از او خیری به دیگران برسد.
قلمرو زبانی: «را» در «خدا را»: به معنی مالکیت (بخشایش خدا). «بخشایش»: آمرزش، عفو (نقش نهاد). «خلق»: مردم. «وجودش»: وجود او (ضمیر «ش» مضاف الیه). این بیت دو جمله دارد.
قلمرو ادبی: «خدا»، «خلق»، «بخشایش» و «بنده»: مراعات نظیر. واج آرایی صامت «ش». «وجود»: مجاز از اعمال و رفتار و خیر رسانی. تمثیل و تلمیح به احادیث پیامبر اکرم (ص) درباره خدمت به خلق.
پیام: بخشندگی خداوند در گرو خدمت به خلق است.
بیت ۱۶: کرم ورزد آن سر که مغزی در اوست / کــــه دون همتانند بی مغز و پوست
معنی (قلمرو فکری): انسان عاقل و خردمند است که سخاوت و بخشندگی می کند؛ زیرا کسانی که اراده ضعیفی دارند و بی همت هستند، مانند پوستی بی مغز هستند که فاقد عقل و اندیشه حقیقی و ارزش انسانی اند.
قلمرو زبانی: «کرم ورزد»: سخاوت و بخشندگی می کند (کرم: نقش مفعولی). «سر»: در اینجا مجاز از انسان و وجود. «مغز»: در اینجا مجاز از عقل و اندیشه. «دون همت»: کم همت، فرومایه، دارای طبع پست و اندیشه کوتاه. «بی مغز و پوست»: بی ارزش و بی محتوا. «واو» در «بی مغز و پوست»: واو عطف (مغز و پوست در کنار هم).
قلمرو ادبی: «سر»: مجاز از انسان. «مغز»: مجاز از عقل و اندیشه. «پوست»: مجاز از ظاهر و بی محتوایی. «مغز» و «پوست»: تضاد و تناسب. «بی مغز»: کنایه از نادان و بی خرد. واج آرایی صامت «ر» (کرم، ورزد، سر، مغزی، در). «اوست»، «پوست»: جناس ناقص اختلافی.
پیام: بخشندگی نشانه خردمندی و بی همتی نشانه نادانی است.
بیت ۱۷: کسی نیک بیند به هر دو سرای / که نیکی رساند به خلق خدای
معنی (قلمرو فکری): کسی در هر دو جهان (دنیا و آخرت) سعادتمند و نیک بخت می شود که به بندگان خداوند نیکی کند و به آن ها خدمت برساند.
قلمرو زبانی: «بینَد»: می بیند. «سرا»: خانه. «هر دو سرای»: هر دو دنیا (دنیا و آخرت). «خلق»: مردم، آفریدگان. «نیک» و «نیکی»: نقش مفعولی. «خدای»: نقش مضاف الیه. این بیت دو جمله دارد (به شیوه بلاغی).
قلمرو ادبی: «هر دو سرای»: استعاره از دنیا و آخرت. «خلق» و «خدا»: مراعات نظیر. «نیک» و «نیکی»: جناس ناقص افزایشی. تلمیح به حدیث «اَلدُّنیا مَزرَعَه الآخِرَه» (دنیا مزرعه آخرت است) و آیه «فَمَن یَعمَل مِثقالَ ذَرَّةٍ خَیراً یَرَه» (پس هر کس هم وزن ذره ای کار نیک انجام دهد، آن را خواهد دید) و آیه «اِن اَحسَنتُم اَحسَنتُم لِاَنفُسِکُم» (اگر نیکی کنید به خودتان نیکی کرده اید).
پیام: رستگاری در گرو خدمت به خلق و نیکی کردن است.
پیام کلی شعر نیکی
شعر نیکی با روایتی شیرین و پندآموز، بر اهمیت تلاش و کوشش در کنار توکل صحیح به خداوند تأکید دارد. داستان روباه و درویش، به وضوح نشان می دهد که تکیه بر روزی رسانی خدا به معنای دست کشیدن از فعالیت نیست، بلکه خداوند از طریق اسباب و اعمال انسان، روزی او را می رساند. این شعر، انسان را به خودکفایی، یاری رساندن به دیگران و داشتن همت والا تشویق می کند. نیکی به مردم و خدمت به خلق، پاداش دنیوی و اخروی را به دنبال دارد و افراد باشخصیت و خردمند، همان کسانی هستند که دست یاری به سوی دیگران دراز می کنند.
گنج حکمت همت: ریشه های تلاش و پایداری
بخش گنج حکمت در درس فارسی یازدهم، معمولاً به متون کوتاه و پرمغزی می پردازد که آموزه های اخلاقی و عرفانی مهمی را در بر دارند. همت نیز از این قاعده مستثنی نیست و به موضوع تلاش، پشتکار، و اراده قوی می پردازد. این متن به دانش آموزان می آموزد که برای رسیدن به اهداف و موفقیت در زندگی، تنها آرزو کردن کافی نیست، بلکه باید با همت و اراده ای راسخ به سوی آن ها گام برداشت.
معنی کامل متن گنج حکمت همت
متن گنج حکمت همت غالباً بر این مفهوم متمرکز است که هر انسانی دارای قدرتی درونی به نام همت است که او را به سوی کمال و موفقیت سوق می دهد. همت، نیرویی است که در وجود انسان نهفته است و به او توانایی می دهد تا بر مشکلات غلبه کرده و به اهداف خود دست یابد. این بخش معمولاً بر اهمیت «اراده قوی»، «پایداری» و «دوری از یأس و ناامیدی» تأکید دارد. همت بلند، انسان را از وابستگی به دیگران بی نیاز می کند و او را به سوی استقلال و خودکفایی رهنمون می شود. این بخش اغلب با ذکر نمونه هایی از بزرگان و شخصیت های تاریخی، اهمیت همت را در مسیر زندگی برجسته می کند و این نکته را یادآور می شود که هر پیشرفت و موفقیتی در گرو داشتن همت والا است. همت واقعی نه تنها در کسب مال دنیا، بلکه در تهذیب نفس و رسیدن به فضایل اخلاقی نیز تجلی می یابد.
واژگان مهم و نکات املایی گنج حکمت
در متن گنج حکمت همت، واژگانی به کار رفته اند که درک آن ها برای فهم عمیق متن ضروری است. همچنین برخی از این کلمات ممکن است در املا مورد توجه قرار گیرند:
- همت: اراده، عزم راسخ، پشتکار.
- سعادت: خوشبختی، رستگاری.
- وصول: رسیدن، دست یافتن.
- میسر: امکان پذیر، ممکن.
- کدّ یمین: تلاش با دست، کوشش فردی.
- عافیت: سلامتی، آسایش.
- عزت: سربلندی، ارجمندی.
- پایداری: استقامت، مقاومت.
نکات املایی: کلماتی مانند «همت»، «عزت»، «فضل» (برتری)، «رحمت» و «برکت» که دارای حروف عربی هستند و ممکن است با حروفی مشابه در فارسی اشتباه گرفته شوند (مثلاً «صبر» با «سبر»، «ضعف» با «زف»). تمرکز بر تفاوت نگارش «ذ»، «ز»، «ض»، «ظ» و همچنین «س»، «ص»، «ث» و «ع»، «ا» در این کلمات اهمیت دارد.
مفاهیم و پیام اصلی گنج حکمت همت
متن همت چندین درس مهم و بنیادین را به خواننده منتقل می کند:
- اهمیت تلاش فردی: تأکید بر اینکه روزی و موفقیت با تنبلی به دست نمی آید، بلکه مستلزم کوشش و کار سخت است.
- اراده و پشتکار: همت، نیروی محرکه ای است که انسان را در برابر مشکلات مقاوم می سازد و او را به سوی اهدافش سوق می دهد.
- خودکفایی و عزت نفس: انسان با همت بلند، نیازی به تکیه بر دیگران ندارد و عزت و سربلندی خود را حفظ می کند.
- همت در همه جنبه های زندگی: همت نه تنها در کسب مال و ثروت، بلکه در تهذیب نفس، کسب علم و دانش و رسیدن به کمالات انسانی نیز ضروری است.
- دوری از یأس و ناامیدی: همت والا، سد راه ناامیدی و سستی می شود و انسان را به ادامه مسیر تشویق می کند.
این گنج حکمت، در ادامه آموزه های شعر نیکی، درس خودباوری و پویایی را به دانش آموزان می دهد و آن ها را به سمت داشتن زندگی ای پر از تلاش و دستاوردهای شخصی هدایت می کند.
کارگاه متن پژوهی و فعالیت های درس ۱: گامی برای تسلط عمیق
بخش کارگاه متن پژوهی و خودارزیابی در کتاب فارسی، فضایی برای تثبیت یادگیری و عمق بخشیدن به فهم دانش آموزان از متن درس است. این بخش ها، فرصتی برای تحلیل دقیق تر ابیات از جنبه های فکری، ادبی و زبانی فراهم می کنند و دانش آموز را برای پاسخگویی به سؤالات امتحانی و کنکوری آماده می سازند. در اینجا، پاسخ های تشریحی و تحلیلی به سؤالات متداول این بخش ها ارائه می شود.
پاسخ خودارزیابی درس اول
سوالات خودارزیابی معمولاً به درک کلی از مفاهیم و پیام های اصلی درس می پردازند. پاسخگویی به این سوالات نشان می دهد که دانش آموز تا چه حد توانسته است موضوع اصلی شعر نیکی و پیام های اخلاقی آن را درک کند.
- سؤال: چرا درویش در ابتدا توکل نادرستی داشت و چه چیزی باعث تغییر نگرش او شد؟
- سؤال: مولانا در این شعر چه تفسیری از توکل صحیح ارائه می دهد؟
- سؤال: منظور از کرم ورزد آن سر که مغزی در اوست چیست؟
پاسخ: درویش در ابتدا به دلیل مشاهده روباه بی دست و پا که روزی اش به طرز معجزه آسایی فراهم می شد، دچار سوءتفاهم شد و گمان کرد که روزی انسان بدون تلاش نیز به او می رسد. این توکل نادرست او را به گوشه نشینی و بی تحرکی سوق داد. اما زمانی که خود به ضعف و ناتوانی رسید و نزدیک به هلاکت شد، ندایی غیبی شنید که او را به تلاش و کوشش دعوت کرد؛ این ندا باعث تغییر نگرش او شد.
پاسخ: مولانا در این شعر، توکل صحیح را توکلی می داند که با تلاش، کوشش و اراده همراه باشد. او انسان را به شیر درنده تشبیه می کند که باید خود روزی اش را به دست آورد و حتی مازاد آن را برای ضعیف ترها باقی بگذارد، نه اینکه مانند روباه شل، منتظر روزی رسیدن از غیب یا باقیمانده غذای دیگران باشد. توکل واقعی یعنی اعتماد به خدا در حین انجام وظایف و مسئولیت های فردی.
پاسخ: این مصراع به این معناست که فقط انسان های عاقل، خردمند و بااندیشه واقعی هستند که سخاوت و بخشندگی دارند و به دیگران نیکی می کنند. در مقابل، افراد بی همت و نادان (بی مغز) که صرفاً ظاهری انسانی دارند (پوست)، از بخشندگی و خیرخواهی به دورند و تنها به فکر خود هستند. این بیت بر اهمیت عقل و بینش در رفتارهای نیکو تأکید دارد.
پاسخ کارگاه متن پژوهی
قلمرو فکری
سوالات قلمرو فکری، به درک عمیق مفاهیم، پیام های پنهان، و مقایسه آموزه ها می پردازند.
- سؤال: موضوع اصلی شعر نیکی چیست؟ این موضوع با کدام بیت ها ارتباط معنایی بیشتری دارد؟
- سؤال: پیام مشترک شعر نیکی و گنج حکمت همت را بیان کنید.
- سؤال: چرا روباه در این شعر نماد تنبلی و وابستگی است، در حالی که شیر نماد قدرت و خودکفایی است؟
پاسخ: موضوع اصلی شعر نیکی، تبیین مفهوم توکل صحیح همراه با تلاش و کوشش است. این موضوع با ابیات ۱۱ تا ۱۷ ارتباط معنایی بسیار نزدیکی دارد؛ به ویژه بیت ۱۱ («برو شیر درنده باش، ای دغل / مینداز خود را چو روباه شل») که به وضوح به تلاش و دوری از تنبلی دعوت می کند و ابیات ۱۳ و ۱۴ که بر خودکفایی و کمک به دیگران تأکید دارند.
پاسخ: پیام مشترک هر دو متن، تأکید بر اهمیت تلاش، کوشش، پشتکار و اراده قوی در زندگی است. هر دو بر این نکته اصرار دارند که موفقیت و رسیدن به روزی حلال، نتیجه همت و فعالیت فردی است و توکل به معنای گوشه نشینی و دست کشیدن از کار نیست. هر دو متن به دوری از تنبلی و وابستگی و اهمیت خودکفایی و عزت نفس اشاره دارند.
پاسخ: روباه در این شعر نماد تنبلی و وابستگی است زیرا بدون هیچ تلاشی، منتظر می ماند تا باقیمانده شکار شیر را بخورد و روزی اش را از دسترنج دیگری تأمین کند. این رفتار نشان دهنده نبود همت و عدم اتکا به خویشتن است. در مقابل، شیر نماد قدرت، تلاش، و خودکفایی است زیرا خود به شکار می رود، روزی اش را به زور بازوی خود به دست می آورد و حتی مازاد آن را برای دیگران باقی می گذارد. این تضاد، پیام اصلی مولانا را برجسته می کند.
قلمرو ادبی
سوالات قلمرو ادبی به شناسایی و تحلیل آرایه های ادبی و زیبایی های کلام می پردازند.
- سؤال: در بیت «نه بیگانه تیمار خوردش نه دوست / چو چنگش رگ و استخوان ماند و پوست»، آرایه های ادبی را نام ببرید و توضیح دهید.
پاسخ:
- تضاد: «بیگانه» و «دوست» که به معنی همه مردم است و در معنای متضاد به کار رفته اند.
- مجاز: «بیگانه» و «دوست» مجاز از همه مردم و عموم افراد هستند.
- مراعات نظیر (تناسب): «رگ»، «استخوان» و «پوست» که همگی اجزای بدن را تشکیل می دهند.
- تشبیه: «چو چنگش رگ و استخوان ماند و پوست» که درویش لاغر را به چنگ (سازی که رگ و استخوان و پوست دارد) تشبیه کرده است. وجه شبه این تشبیه، لاغری و نحیفی است.
- جناس ناقص اختلافی: «دوست» و «پوست».
- ایهام تناسب: «چنگ» که هم به معنی ساز زهی است (که با رگ و استخوان سازندگان ساز تناسب دارد) و هم به معنی پنجه دست است (که با رگ و استخوان و پوست بدن انسان تناسب دارد).
پاسخ:
- مجاز: «سر» مجاز از کل وجود انسان و شخصیت اوست. «مغز» مجاز از عقل، اندیشه و خرد است.
- تناسب (مراعات نظیر): «سر» و «مغز» با هم تناسب دارند، چرا که مغز بخشی از سر است.
- کنایه: «مغزی در اوست» کنایه از باهوش بودن و خردمند بودن.
پاسخ: این مصراع دارای آرایه تلمیح به آیه شریفه قرآن کریم «وَ ما مِن دابَّهِ فِی الارضِ اِلّا عَلَی الله رِزقُها» (و هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر اینکه روزی او بر عهده خداست) است. این آرایه نشان می دهد که روزی موجودات، حتی قوی ترین آن ها (پیلان)، با زور بازو نیست بلکه از جانب خداوند است.
قلمرو زبانی
سوالات قلمرو زبانی به ساختار واژگان، نقش های دستوری، و نکات املایی می پردازند.
- سؤال: در بیت «یقین، مرد را دیده بیننده کرد / شد و تکیه بر آفریننده کرد»، «را» و «دیده» از نظر دستوری چه نقشی دارند؟
پاسخ:
- «را»: در اینجا نشانه فک اضافه است. ساختار اصلی «دیده مرد را» بوده که به «مرد را دیده» تغییر یافته است.
- «دیده»: نقش مفعول را در جمله اول دارد (چه چیزی را بیننده کرد؟ دیده را).
پاسخ: «بخشایش» در اینجا نهاد جمله است. جمله را می توان به صورت «بخشایش بر آن بنده است» بازنویسی کرد.
پاسخ: فعل «بیند» در اینجا به معنای «می بیند» و «دریافت می کند» است. این فعل از بن مضارع «بین» (از مصدر دیدن) ساخته شده است.
نکات تکمیلی برای کسب نمره عالی و آمادگی کنکور
برای دستیابی به بهترین نتیجه در امتحانات و آمادگی برای کنکور، توجه به جزئیات و مرور منظم مطالب ضروری است. در این بخش، مهم ترین نکات املایی، واژگان و آرایه های درس اول فارسی یازدهم به صورت خلاصه و کاربردی ارائه شده است.
جدول جامع کلمات و واژگان درس اول
درک صحیح معنی واژگان، پایه و اساس فهم شعر و نثر است. در جدول زیر، مهم ترین کلمات دشوار درس نیکی به همراه معنی آن ها آورده شده است:
| کلمه | معنی | مترادف/توضیح |
|---|---|---|
| روماندن | متحیر شدن، در شگفت ماندن | تعجب کردن |
| صُنع | آفرینش، خلقت | خلق کردن، ایجاد |
| شوریده رنگ | پریشان حال، آشفته | آشفته، بی قرار |
| نگون بخت | بدبخت، بی اقبال | بدشانس، تیره بخت |
| قوت | خوراک، رزق روزانه | غذا، آذوقه |
| دیده | چشم، بصیرت | چشم، بینایی |
| کزین | که از این | از این پس |
| پیلان | فیل ها (جمع پیل) | فیل های بزرگ |
| زنخدان | چانه | فک پایین |
| جیب | گریبان، یقه | یقه پیراهن |
| غیب | پنهان، نهان از چشم | نامرئی، غیرمحسوس |
| تیمار خوردن | غمخواری کردن، مراقبت کردن | دلسوزی، پرستاری |
| چنگ | سازی زهی (و نیز پنجه دست) | آلت موسیقی، پنجه |
| دَغَل | فریب کار، حیله گر | ریاکار، ناراست |
| شل | ناتوان، فلج | معلول، از کار افتاده |
| وامانده | باقیمانده، پس مانده | اضافی، بقیه |
| بیفکن | ناتوان نشان بدهی، رها کنی | خود را بیندازی، رها کنی |
| بخشایش | عفو کردن، رحم کردن | آمرزش، مغفرت |
| کَرَم ورزیدن | سخاوت کردن، بخشش کردن | جوانمردی، لطف |
| دون همت | کوتاه همت، فرومایه | ضعیف النفس، پست |
| سرا | خانه، جهان | منزل، دنیا |
نکات املایی مهم
برخی کلمات در زبان فارسی به دلیل تشابه آوایی یا وجود حروف هم صدا، ممکن است در املا مشکل ساز شوند. توجه به این نکات برای جلوگیری از خطاهای املایی حیاتی است:
- کلماتی مانند صُنع (آفرینش) با «ص» و سعی (تلاش) با «س».
- واژگانی چون غیب (پنهان) با «غ» و تکیه (اعتماد) با «ت».
- کلمات دارای «ذ»، «ز»، «ض»، «ظ» مانند عزیز، حاضر، فرض، لذت.
- دقت در تفاوت املایی چو (مانند) و جو (نوعی غله یا چاه).
- املای صحیح زنخدان (چانه) با «خ».
خلاصه ای از مهم ترین آرایه های درس اول
درس نیکی سرشار از آرایه های ادبی است که درک آن ها به عمق بخشیدن به فهم معنایی و زیبایی شناختی شعر کمک می کند. مهم ترین آرایه های این درس عبارتند از:
- کنایه: مانند «بی دست و پای» (ناتوان)، «فرو ماندن» (تعجب کردن)، «به سر بردن» (گذراندن عمر)، «شوریده رنگ» (پریشان حال)، «به چنگ آوردن» (شکار کردن)، «نگون بخت» (بدشانس)، «بیننده کردن» (آگاه کردن)، «تکیه کردن» (توکل کردن)، «به کنجی نشستن» (بیکار نشستن)، «زنخدان به جیب فرو بردن» (به فکر فرو رفتن/بیکار نشستن)، «تیمار خوردن» (غمخواری کردن)، «خود را بیفگن» (ناتوان نشان دادن)، «دستم بگیر» (به من کمک کن)، «مغزی در اوست» (عاقل بودن)، «بی مغز» (نادان).
- تشبیه: مانند «چو مور» (مانند مور)، «چو روباه شل» (مانند روباه شل)، «شیر درنده باش» (مانند شیر باش)، «چو چنگش رگ و استخوان ماند و پوست» (مانند چنگ لاغر شد).
- مجاز: مانند «دیده» (مجاز از بصیرت یا چشم دل)، «بازو» (مجاز از توانایی و قدرت)، «سر» (مجاز از وجود انسان)، «مغز» (مجاز از عقل و اندیشه)، «پوست» (مجاز از ظاهر بی محتوا)، «وجود» (مجاز از اعمال و رفتار).
- تلمیح: اشاره به آیات و احادیث قرآن و پیامبر (ص) مانند «وَ ما مِن دابَّهِ فِی الارضِ اِلّا عَلَی الله رِزقُها» (بیت ۷)، «إنّ الله هوالرزّاق» (بیت ۸)، «لیس للانسان الّا ما سعی» (بیت ۱۳)، «الدنيا مزرعه الاخرة» و «فمن يعمل مثقال ذره خيرا یره» (بیت ۱۷).
- تضاد: مانند «شیر» و «شغال» (در قدرت)، «مور» و «پیل» (در کوچکی و بزرگی)، «بیگانه» و «دوست»، «جوان» و «پیر»، «مغز» و «پوست».
- جناس: مانند «رنگ» و «چنگ» (ناقص اختلافی)، «شیر» و «سیر» (ناقص اختلافی)، «روز» و «روزی» (ناقص افزایشی)، «مور» و «زور» (ناقص اختلافی)، «جیب» و «غیب» (ناقص اختلافی)، «هوش» و «گوش» (ناقص اختلافی)، «دوست» و «پوست» (ناقص اختلافی)، «اوست» و «پوست» (ناقص اختلافی)، «نیک» و «نیکی» (ناقص افزایشی).
- مراعات نظیر (تناسب): مانند «دست و پا»، «لطف و صنع»، «شیر و شغال»، «روز و روزی رسان و قوت»، «دیده و بیننده»، «مور و پیل»، «رگ و استخوان و پوست و چنگ»، «خدا و خلق و بخشایش و بنده»، «سر و مغز»، «خلق و خدا».
- واج آرایی: مانند تکرار مصوت «ی» در بیت اول و صامت «ش» در بیت پانزدهم و صامت «ر» در بیت شانزدهم.
- پرسش انکاری: مانند «چه باشی چو روبه به وامانده سیر؟» (بیت ۱۲).
سوالات پرتکرار امتحانی
آمادگی برای سوالات امتحانی، نیازمند تمرین و آشنایی با انواع سؤالات رایج است. برخی از سؤالات پرتکرار درس اول فارسی یازدهم عبارتند از:
- مفهوم اصلی ابیات زیر را به نثر روان بنویسید:
- یکی روبهی دید بی دست و پای / فرو ماند در لطف و صنع خدای
- زنخدان فرو برد چندی به جیب / که بخشنده روزی فرستد ز غیب
- آرایه های ادبی ابیات زیر را مشخص کنید و توضیح دهید:
- برو شیر درنده باش، ای دغل / مینداز خود را چو روباه شل
- کرم ورزد آن سر که مغزی در اوست / کــــه دون همتانند بی مغز و پوست
- قلمرو زبانی بیت «یقین، مرد را دیده بیننده کرد / شد و تکیه بر آفریننده کرد» را تحلیل کنید (نقش دستوری کلمات، نوع جمله و…).
- پیام اصلی داستان درویش و روباه در شعر نیکی چیست؟
- چرا مرد در ابتدا دچار توهم توکل شد؟ عاقبت این توکل نادرست چه بود؟
- دو مورد از درس های اخلاقی که از گنج حکمت همت می آموزیم را بیان کنید.
- در جدول، معنی کلمات زیر را بنویسید: صنع، قوت، دغل، دون همت.
نتیجه گیری: جمع بندی و راهنمایی برای مطالعه بیشتر
درس اول فارسی یازدهم، نیکی، فراتر از یک متن ادبی صرف، آموزه های عمیقی در باب تلاش، توکل، خودکفایی و خدمت به خلق را در خود جای داده است. با مطالعه دقیق معنی ابیات، نکات قلمرو زبانی، ادبی و فکری، و همچنین مرور بخش های گنج حکمت و کارگاه متن پژوهی، می توانید تسلط کاملی بر این درس پیدا کنید. درک این مفاهیم نه تنها به شما در کسب نمره عالی در امتحانات کمک می کند، بلکه بینش شما را نسبت به زندگی و مسائل اخلاقی گسترش می دهد.
برای تثبیت یادگیری و آمادگی کامل تر، توصیه می شود پس از مطالعه این راهنما، مجدداً به کتاب درسی خود مراجعه کنید، تمرینات و خودآزمایی های بیشتری انجام دهید و سعی کنید ابیات را از زوایای مختلف تحلیل کنید. همچنین، مرور منظم واژگان و آرایه های ادبی، حافظه شما را تقویت خواهد کرد. به یاد داشته باشید که ادبیات فارسی، دریایی از حکمت و زیبایی است که هرچه بیشتر در آن غواصی کنید، گوهرهای ارزشمندتری خواهید یافت.
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "درس ۱ فارسی یازدهم: نکات امتحانی و کلیدی" هستید؟ با کلیک بر روی آموزش، به دنبال مطالب مرتبط با این موضوع هستید؟ با کلیک بر روی دسته بندی های مرتبط، محتواهای دیگری را کشف کنید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "درس ۱ فارسی یازدهم: نکات امتحانی و کلیدی"، کلیک کنید.