عقد ازدواج انقطاعی چیست

عقد ازدواج انقطاعی، که عموماً با نام های ازدواج موقت، صیغه یا متعه شناخته می شود، نوعی از پیمان زناشویی در فقه شیعه است که برای مدت زمانی معین و با مهریه ای معلوم میان زن و مرد منعقد می گردد. این شیوه از ازدواج، با ویژگی های خاص خود، پاسخگوی نیازهای شرعی و اجتماعی در شرایطی است که امکان یا تمایل به ازدواج دائم وجود ندارد. درک دقیق ابعاد فقهی، حقوقی و اجتماعی این نوع از ازدواج برای تمامی افراد جامعه ضروری است تا بتوانند با آگاهی کامل در مورد آن تصمیم گیری کنند و از پیچیدگی های احتمالی آن جلوگیری شود.

ازدواج، پیوندی مقدس و بنیادی در اسلام و جوامع انسانی است که هدف اصلی آن، تشکیل خانواده، آرامش روانی و بقای نسل است. در کنار ازدواج دائم که متداول ترین شکل این پیوند است، اسلام برای شرایط خاص، راهکارهای دیگری نیز پیش بینی کرده که یکی از آن ها، عقد ازدواج انقطاعی است. این نوع ازدواج، با وجود پیشینه تاریخی و فقهی محکم در مذهب شیعه، همواره محل بحث و تفاوت دیدگاه میان مذاهب و فرهنگ ها بوده است. در قانون ایران نیز، ازدواج موقت به رسمیت شناخته شده و احکام و آثار حقوقی خاص خود را دارد. شناخت این احکام به افراد کمک می کند تا با مسئولیت پذیری بیشتری وارد این نوع رابطه شوند و حقوق و تکالیف خود را بشناسند.

عقد ازدواج انقطاعی (موقت) چیست؟ (تعریف و اصطلاحات)

عقد ازدواج انقطاعی، که در زبان عامه به «صیغه» و در متون فقهی و حقوقی به «نکاح منقطع» یا «متعه» نیز معروف است، نوعی از پیمان زناشویی است که برخلاف ازدواج دائم، دارای محدودیت زمانی مشخصی است. واژه «انقطاعی» به معنای بریده شدن و پایان یافتن است که به ماهیت موقت این ازدواج اشاره دارد؛ یعنی این پیوند زناشویی با اتمام مدت تعیین شده، بدون نیاز به طلاق، خودبه خود منحل می شود.

تعریف لغوی و اصطلاحی

از نظر لغوی، «متعه» از ریشه «مَتع» به معنای بهره بردن و لذت بردن است. در اصطلاح فقهی، متعه به معنای ازدواجی است که برای مدت معین و با تعیین مهریه ای معلوم منعقد می گردد. این تعریف، ویژگی های اصلی این نوع ازدواج را به وضوح نشان می دهد. هدف از این نام گذاری، مشخص کردن ماهیت اصلی این عقد است که بر پایه محدودیت زمانی و تعیین مهریه شکل می گیرد.

ویژگی های اصلی ازدواج انقطاعی

ازدواج انقطاعی دارای چندین ویژگی اساسی است که آن را از ازدواج دائم متمایز می کند:

• مدت معین: مهم ترین ویژگی این عقد، تعیین مدت مشخص برای آن است. این مدت می تواند از چند ساعت تا چند سال یا حتی دهه ها باشد، اما باید کاملاً معلوم و معین باشد.
• مهریه معلوم: تعیین مهریه در زمان عقد ازدواج موقت، از ارکان صحت آن است. بدون تعیین مهریه، عقد باطل خواهد بود.
• عدم توارث: در ازدواج موقت، زوجین از یکدیگر ارث نمی برند، مگر اینکه این شرط ضمن عقد گنجانده شده باشد که البته در صحت این شرط نیز اختلاف نظر وجود دارد.
• عدم لزوم نفقه: زن در ازدواج موقت، حق نفقه ندارد، مگر اینکه ضمن عقد شرط شده باشد.
• عدم نیاز به طلاق: پایان این ازدواج با انقضای مدت یا بذل مدت از سوی مرد صورت می گیرد و نیازی به صیغه طلاق نیست.

واژگان مترادف

همان طور که اشاره شد، ازدواج انقطاعی با نام های دیگری نیز شناخته می شود که همگی به یک مفهوم اشاره دارند:

• ازدواج موقت: رایج ترین نامی که در قوانین و گفتار عمومی استفاده می شود.
• صیغه: واژه ای فارسی شده از «صیغه عقد» که به معنای جمله و لفظ مخصوصی است که برای ایجاب و قبول عقد به کار می رود.
• متعه: واژه ای عربی که بیشتر در متون فقهی به کار می رود.
• نکاح منقطع: اصطلاح حقوقی و فقهی که بر ماهیت بریده و پایان پذیر این ازدواج تأکید دارد.

تفاوت اساسی با ازدواج دائم در یک نگاه

برای روشن شدن بیشتر، تفاوت های کلیدی بین ازدواج دائم و انقطاعی را می توان در قالب یک جدول مقایسه ای مشاهده کرد:

ویژگی	ازدواج دائم	ازدواج انقطاعی (موقت)
مدت زمان	نامحدود و دائمی	محدود و معین (از ساعت تا سال)
مهریه	می تواند بعداً تعیین شود یا باطل نیست	باید در زمان عقد معلوم و معین باشد (رکن صحت)
نفقه	حق زن است	زن حق نفقه ندارد، مگر به شرط ضمن عقد
توارث	زوجین از یکدیگر ارث می برند	زوجین از یکدیگر ارث نمی برند، مگر به شرط ضمن عقد (با اختلاف نظر)
پایان عقد	با طلاق یا فسخ	با انقضای مدت، بذل مدت یا فسخ
عده	سه طهر، سه ماه، وضع حمل (در طلاق)؛ چهار ماه و ده روز (در وفات)	دو طهر یا 45 روز (در انقضا یا بذل)؛ چهار ماه و ده روز (در وفات)

مبانی شرعی و پیشینه تاریخی ازدواج انقطاعی

ازدواج انقطاعی، ریشه های عمیقی در متون دینی و تاریخ اسلام دارد. مشروعیت و جواز آن در اسلام، عمدتاً بر اساس آیات قرآن کریم و روایات معصومین (ع) استوار است که در فقه شیعه به طور گسترده ای مورد استناد قرار می گیرد.

در قرآن کریم

آیه ۲۴ سوره نساء، مهم ترین مستند قرآنی برای مشروعیت ازدواج موقت نزد شیعیان است. این آیه می فرماید: وَالمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ كِتَابَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَأُحِلَّ لَكُمْ مَا وَرَاءَ ذَٰلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوَالِكُمْ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ ۚ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً ۚ وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ ۚ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا. ترجمه آیه: «و زنان شوهردار (بر شما حرام است)، مگر آنچه مالک شده اید؛ این حکم خدا بر شماست. و غیر از اینها، برای شما حلال است که با اموال خود (زنانی را) به قصد پاک دامنی و نه زناشویی و نه دوست گیری (برای لذت های نامشروع) طلب کنید. پس آن زنانی را که از آنان بهره مند (و متمتع) شده اید، مَهرشان را به عنوان فریضه به آنان بدهید و گناهی بر شما نیست در آنچه بعد از تعیین مهریه، با یکدیگر توافق می کنید. قطعاً خداوند دانای حکیم است.» مفسران شیعه، عبارت «فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً» را به وضوح بر ازدواج موقت دلالت کننده می دانند.

در سنت و روایات

احادیث بسیاری از پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) در تأیید و تبیین احکام ازدواج موقت وجود دارد. این روایات، جزئیات مربوط به شرایط، حقوق و تکالیف زوجین در این نوع عقد را بیان می کنند. برای مثال، روایاتی از امام صادق (ع) و امام باقر (ع) نقل شده که به جواز و حتی ثواب ازدواج موقت اشاره دارند. این روایات، پشتوانه فقهی محکمی برای مشروعیت متعه در فقه شیعه فراهم می آورند.

اختلاف نظر مذاهب اسلامی

درباره مشروعیت ازدواج موقت، اختلاف نظر عمیقی بین مذاهب اسلامی وجود دارد:

• دیدگاه فقه شیعه امامیه: شیعیان دوازده امامی، ازدواج موقت را بر اساس آیات قرآن و سنت پیامبر (ص) و ائمه (ع)، مشروع و حلال می دانند. آنان معتقدند که این حکم الهی در زمان پیامبر (ص) رواج داشته و هرگز نسخ نشده است.
• دیدگاه اهل سنت: اکثریت اهل سنت، ازدواج موقت را حرام یا منسوخ می دانند. استدلال اصلی آنان، روایاتی است که تحریم آن را به زمان خلیفه دوم، عمر بن خطاب، نسبت می دهند. آنها معتقدند که این نوع ازدواج، حتی اگر در اوایل اسلام مباح بوده، بعدها توسط پیامبر (ص) یا خلفا تحریم شده است.

سیر تاریخی

تاریخچه ازدواج موقت نشان می دهد که این عمل در صدر اسلام و دوران پیامبر (ص) و بخشی از زمان خلفای راشدین، رایج بوده است. بسیاری از صحابه و تابعین به انجام آن مبادرت می ورزیدند. بنابر دیدگاه شیعه، تحریم آن توسط خلیفه دوم، یک اجتهاد در مقابل نص صریح قرآن و سنت پیامبر (ص) بوده است. این اختلاف نظر تاریخی، تاکنون نیز به قوت خود باقی است و یکی از موارد تمایز فقه شیعه و سنی محسوب می شود.

ازدواج موقت در فقه شیعه، مستند به آیات روشن قرآن کریم و روایات متعدد از پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) است که بر جواز و مشروعیت آن دلالت دارد. این مبانی فقهی، این نوع ازدواج را به عنوان یک راهکار شرعی برای پاسخگویی به نیازهای جامعه در شرایط خاص، مطرح می سازد.

شرایط و ارکان صحت عقد ازدواج انقطاعی (فقهی و حقوقی)

برای اینکه یک عقد ازدواج انقطاعی از نظر شرعی و قانونی صحیح باشد، باید شرایط و ارکان خاصی رعایت شود. این شرایط، هم در فقه اسلامی (شیعه) و هم در قانون مدنی ایران، مورد تأکید قرار گرفته اند.

رضایت و قصد طرفین

همانند ازدواج دائم، در ازدواج موقت نیز، رضایت و قصد حقیقی طرفین (زن و مرد) از مهم ترین ارکان صحت عقد است. طرفین باید دارای بلوغ، عقل و اختیار باشند؛ یعنی با اراده آزاد و بدون اکراه و اجبار، قصد این ازدواج را داشته باشند. هرگونه اجبار یا عدم قصد واقعی، می تواند منجر به بطلان عقد شود. صِرف رضایت قلبی کفایت نمی کند و باید این رضایت با صیغه عقد ابراز شود.

تعیین مهریه

یکی از ارکان اساسی و شرط صحت عقد ازدواج موقت، تعیین مهریه در زمان اجرای صیغه عقد است. اگر مهریه به صورت معلوم و مشخص تعیین نشود، عقد باطل خواهد بود. برخلاف ازدواج دائم که عدم ذکر مهریه در حین عقد، لزوماً به بطلان آن نمی انجامد (و در این صورت مهرالمثل تعیین می شود)، در ازدواج موقت، حتماً باید مقدار مهریه معلوم باشد.

• الزام تعیین مهریه: مهریه باید در زمان عقد، به صورت دقیق و معلوم تعیین شود.
• حدود و نوع مهریه: مهریه می تواند عین خارجی (مانند طلا، سکه)، کلی در ذمه (مبلغ مشخص پول)، منفعت (مانند سکونت در خانه ای برای مدتی)، یا حتی انجام عملی مشروع باشد. مقدار آن نیز کاملاً بستگی به توافق طرفین دارد و محدودیتی از نظر کمیت یا کثرت ندارد، فقط باید مالیت داشته باشد و قابل تعیین باشد.
• نحوه استقرار مهریه: زن به محض جاری شدن صیغه عقد، مالک مهریه می شود. اگر مرد قبل از دخول، مدت را ببخشد (بذل مدت کند)، نصف مهریه بر عهده اوست. اما اگر دخول صورت گرفته باشد، تمام مهریه بر ذمه مرد مستقر می شود، حتی اگر فقط یک لحظه از مدت عقد گذشته باشد.

تعیین مدت

ویژگی بارز و حیاتی ازدواج انقطاعی، تعیین مدت مشخص برای آن است. این مدت باید کاملاً معلوم و معین باشد و نباید مبهم یا نامشخص باقی بماند. اگر مدت عقد موقت به صورت مبهم یا نامعین تعیین شود (مثلاً گفته شود «تا وقتی که با هم خوب هستیم»)، عقد باطل یا در برخی فتاوا به عقد دائم تبدیل می شود.

• لزوم تعیین مدت: تعیین دقیق و معلوم مدت، شرط صحت عقد موقت است.
• حداقل و حداکثر مدت: از نظر فقهی، برای حداقل و حداکثر مدت ازدواج موقت محدودیتی وجود ندارد. می تواند از یک ساعت تا چند سال باشد. با این حال، برخی فقها طولانی بودن بیش از حد آن را که عرفاً از مدت عمر فراتر می رود، موجب تبدیل به دائم یا بطلان می دانند.
• پیامد عدم تعیین مدت: اگر مدت به عمد یا سهو تعیین نشود، عقد موقت باطل و در پاره ای از نظریات، به عقد دائم تبدیل می شود.

صیغه عقد (ایجاب و قبول)

برای انعقاد عقد ازدواج موقت، باید صیغه مخصوص آن به صورت لفظی جاری شود. صرف رضایت قلبی، اشاره یا نوشتن، بدون خواندن صیغه صحیح، کافی نیست. الفاظ باید به زبان عربی صحیح ادا شوند، مگر اینکه زوجین توانایی آن را نداشته باشند که در این صورت می توانند به زبان دیگر با همان معنا و قصد، صیغه را جاری کنند.

• الفاظ مخصوص: زن باید ایجاب را با الفاظی مانند «زَوَّجتُکَ نَفْسی»، «مَتَّعتُکَ نَفْسی» یا «اَنکَحتُکَ نَفْسی» (به معنای: «خودم را به عقد تو درآوردم») بیان کند و مرد نیز قبول را با «قَبِلتُ» (به معنای: «پذیرفتم») یا «قَبِلتُ التزویج/المتعه/النکاح» ادا نماید.
• لزوم فهم و قصد: هر دو طرف باید معنای الفاظ را بفهمند و قصد ازدواج موقت با آن شرایط را داشته باشند.

موانع شرعی نکاح

مانند ازدواج دائم، در ازدواج موقت نیز موانع شرعی وجود دارد که در صورت وجود آن ها، عقد باطل است:

• وجود ازدواج دیگر برای زن: زن نباید در عقد دائم یا موقت شخص دیگری باشد یا در عده ازدواج قبلی خود به سر ببرد.
• وجود رابطه محرمیت: نباید بین زن و مرد رابطه محرمیت نسبی (مانند خواهر و برادر)، سببی (مانند مادرشوهر و عروس) یا رضاعی (از طریق شیرخوارگی) وجود داشته باشد.
• جمع بین دو خواهر: ازدواج با دو خواهر به صورت همزمان، چه دائم و چه موقت، حرام و باطل است.

شرط اذن ولی برای دختر باکره

این موضوع، یکی از مسائل مورد اختلاف بین فقهاست:

• فتاوای مختلف: برخی فقها (از جمله نظر مشهور قدما) اذن ولی (پدر یا جد پدری) را برای ازدواج موقت دختر باکره رشیده (بالغ و عاقل که مصلحت خود را تشخیص می دهد) لازم نمی دانند. اما برخی دیگر از فقها (و بسیاری از فقهای معاصر) اذن ولی یا اذن حاکم شرع را در این مورد واجب یا احتیاط واجب می دانند.
• نظر قانون مدنی ایران: طبق ماده ۱۰۴۳ قانون مدنی ایران، نکاح دختر باکره، اگرچه به سن بلوغ رسیده باشد، منوط به اجازه پدر یا جد پدری است.
• حالات مختلف: اگر دختری قبلاً ازدواج کرده و بکارت خود را از دست داده باشد (ثیّبه)، یا بکارت او به دلیلی غیر از نزدیکی از بین رفته باشد، نیازی به اذن ولی ندارد (البته در مورد اخیر نیز برخی فقها اذن ولی را لازم می دانند).

متعه با غیر مسلمان

در فقه شیعه، متعه با زن کتابیه (یهودی، مسیحی، زرتشتی) برای مرد مسلمان جایز است، اما ازدواج دائم با آنها جایز نیست. این حکم، امکان پاسخگویی به نیازهای شرعی مردان مسلمان را در جوامعی که دسترسی به زن مسلمان برای ازدواج دائم یا موقت محدود است، فراهم می کند.

احکام و آثار حقوقی ازدواج انقطاعی در قانون ایران

ازدواج انقطاعی در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران به رسمیت شناخته شده و دارای احکام و آثار حقوقی خاص خود است که آن را از ازدواج دائم متمایز می کند. آگاهی از این قوانین برای تمامی افراد، به ویژه کسانی که قصد ورود به این نوع ازدواج را دارند، ضروری است.

شناسایی قانونی

قانون مدنی ایران در مواد ۱۰۷۵ تا ۱۰۷۷ به صراحت به ازدواج موقت اشاره کرده و آن را به عنوان یکی از اشکال نکاح پذیرفته است. ماده ۱۰۷۵ قانون مدنی بیان می دارد: «نکاح وقتی منقطع است که برای مدت معینی واقع شده باشد.» این مواد، چارچوب قانونی این ازدواج را تبیین می کنند و شرایط صحت آن را مطابق با فقه امامیه می دانند.

قوانین حمایت از خانواده

با تصویب قوانین حمایت از خانواده در سال های ۱۳۵۳ و به ویژه ۱۳۹۱، برخی ضوابط جدید بر ازدواج موقت حاکم شد. مهم ترین تغییر، الزامی شدن ثبت ازدواج موقت در برخی موارد است که پیش از آن الزامی نبود. این امر با هدف حمایت از حقوق زن و فرزندان حاصل از این ازدواج صورت گرفته است.

نفقه

در ازدواج موقت، به طور کلی زن حق نفقه (مخارج زندگی) ندارد. این یکی از تفاوت های عمده آن با ازدواج دائم است که در آن، نفقه یکی از حقوق اساسی زن محسوب می شود. با این حال، زن و مرد می توانند ضمن عقد موقت، شرط کنند که مرد به زن نفقه بپردازد. در این صورت، شرط لازم الاجرا خواهد بود و مرد ملزم به پرداخت نفقه است. در صورت عدم پرداخت، زن می تواند از طریق مراجع قضایی اقدام کند.

توارث (ارث)

در ازدواج موقت، بین زوجین توارث وجود ندارد؛ یعنی زن و مرد از یکدیگر ارث نمی برند. این حکم نیز از تفاوت های کلیدی با ازدواج دائم است که در آن، زوجین از یکدیگر ارث می برند. درباره امکان شرط توارث ضمن عقد موقت، بین حقوقدانان و فقها اختلاف نظر وجود دارد. برخی آن را معتبر و صحیح می دانند، اما برخی دیگر معتقدند که قوانین ارث از جمله قوانین آمره بوده و با شرط ضمن عقد قابل تغییر نیستند.

وضعیت فرزند حاصل از ازدواج موقت

فرزند حاصل از ازدواج موقت، کاملاً مشروع و قانونی محسوب می شود و تمامی حقوق فرزندان حاصل از ازدواج دائم را دارد. این حقوق شامل موارد زیر است:

• نسبت: فرزند به هر دو والدین (پدر و مادر) منسوب می شود.
• حضانت: حقوق حضانت و نگهداری از فرزند، مطابق با قوانین عمومی حضانت خواهد بود.
• نفقه: پدر مکلف به پرداخت نفقه فرزند است.
• ارث: فرزند از پدر و مادر خود ارث می برد.

برای اثبات نسب و ثبت ولادت و اخذ شناسنامه برای فرزند، ثبت ازدواج موقت در مواردی که منجر به بارداری می شود، الزامی است. عدم ثبت می تواند مشکلات جدی در اثبات حقوق فرزند ایجاد کند.

انحلال عقد ازدواج انقطاعی و شرایط آن

یکی از تفاوت های ماهوی عقد ازدواج انقطاعی با عقد دائم، در نحوه انحلال آن است. واژه طلاق که در ازدواج دائم برای پایان دادن به زندگی زناشویی به کار می رود، در ازدواج موقت کاربردی ندارد و این عقد به طرق دیگری منحل می شود.

عدم کاربرد طلاق

بر اساس ماده ۱۱۳۹ قانون مدنی ایران، طلاق مخصوص عقد دائم است و در نکاح منقطع (ازدواج موقت) جریان پیدا نمی کند. این بدان معناست که برای پایان دادن به ازدواج موقت، نیازی به اجرای صیغه طلاق و تشریفات خاص آن، از جمله حضور در دادگاه یا دفاتر طلاق، نیست.

راه های انحلال

ازدواج انقطاعی به سه طریق اصلی منحل می شود:

1. انقضای مدت: با پایان یافتن مدت زمان تعیین شده در عقد، پیوند زناشویی به صورت خودکار و بدون نیاز به هیچ اقدام دیگری، پایان می یابد. به عنوان مثال، اگر عقد برای یک سال منعقد شده باشد، پس از گذشت یک سال، زن و مرد دیگر زوج یکدیگر محسوب نمی شوند.
2. بذل مدت: مرد (شوهر) در هر زمان و حتی بدون رضایت زن، می تواند مدت باقی مانده از عقد موقت را به زن ببخشد. این عمل را «بذل مدت» می گویند. با بذل مدت، عقد فوراً منحل می شود. در این حالت، اگر نزدیکی صورت نگرفته باشد، مرد نصف مهریه را بدهکار است و اگر نزدیکی انجام شده باشد، تمام مهریه بر ذمه مرد مستقر شده است.
3. فسخ نکاح: در صورت وجود برخی عیوب خاص در یکی از طرفین، که در قانون مدنی برای فسخ نکاح دائم نیز پیش بینی شده اند (مانند جنون، خصاء، عنن و …)، طرف دیگر می تواند عقد ازدواج موقت را فسخ کند. این نوع از انحلال، مستقل از مدت یا بذل مدت است و در صورت اثبات عیب، قابل اعمال است.

حق زن برای انحلال

گرچه حق بذل مدت اصالتاً با مرد است و زن نمی تواند یک طرفه به عقد موقت پایان دهد، اما برای حفظ حقوق زن و جلوگیری از ایجاد عسر و حرج برای او، تمهیداتی پیش بینی شده است:

• شرط وکالت بذل مدت یا فسخ نکاح: زن می تواند ضمن عقد ازدواج موقت، شرط کند که وکیل مرد باشد در بذل مدت یا فسخ نکاح. با این شرط، زن در صورت لزوم و بروز مشکل، می تواند به وکالت از مرد، مدت را ببخشد یا در صورت وجود شرایط فسخ، اقدام به فسخ نکاح کند. این شرط به زن اختیار می دهد تا در صورت بروز مشکل و عدم تمایل مرد به بذل مدت، خود اقدام به انحلال عقد کند.
• درخواست عسر و حرج: اگر زن در ادامه زندگی مشترک موقت دچار عسر و حرج (سختی و مشقت غیرقابل تحمل) شود و مرد نیز از بذل مدت خودداری کند، زن می تواند با مراجعه به دادگاه، از قاضی تقاضای الزام مرد به بذل مدت یا در صورت عدم امکان، حکم به انحلال عقد را بنماید.

عده در ازدواج انقطاعی

«عده» مدت زمانی است که زن پس از جدایی یا فوت همسر، از ازدواج مجدد منع می شود. هدف از عده، اطمینان از عدم اختلاط نسل و نیز حفظ احترام پیوند زناشویی سابق است. عده در ازدواج انقطاعی نیز مانند ازدواج دائم وجود دارد، اما مدت و شرایط آن با تفاوت هایی همراه است.

تعریف عده و لزوم آن

همان طور که ذکر شد، عده دوره ای است که زن پس از انحلال نکاح (دائم یا موقت) یا وفات همسرش، باید از ازدواج مجدد خودداری کند. این حکم شرعی برای هر دو نوع ازدواج دائم و موقت لازم الاجراست و عدم رعایت آن، پیامدهای شرعی و قانونی دارد.

مدت عده پس از انقضای مدت یا بذل مدت

بر اساس ماده ۱۱۵۲ قانون مدنی ایران و فقه شیعه، مدت عده برای زن پس از انقضای مدت ازدواج موقت یا بذل مدت توسط شوهر، با توجه به شرایط زن متفاوت است:

• زن دارای عادت ماهانه: اگر زن عادت ماهانه می بیند و با او نزدیکی صورت گرفته باشد، مدت عده او برابر با «دو دوره عادت ماهانه» کامل است. یعنی پس از اتمام دوره قاعدگی که هنگام انحلال عقد اتفاق افتاده، باید دو دوره قاعدگی دیگر را کامل کند.
• زن بدون عادت ماهانه (اما در سن قاعدگی): اگر زن در سنی است که امکان عادت ماهانه برای او وجود دارد اما به دلایلی (مانند بیماری یا شیردهی) عادت ماهانه نمی بیند و با او نزدیکی صورت گرفته باشد، مدت عده او «۴۵ روز» است.
• زن باردار: اگر زن در زمان انحلال عقد باردار باشد، عده او تا زمان «وضع حمل» (به دنیا آوردن فرزند) ادامه دارد. این مدت ممکن است کمتر یا بیشتر از دو دوره عادت ماهانه یا ۴۵ روز باشد.

مدت عده وفات

در صورتی که مرد در زمان عقد موقت فوت کند، زن موظف است «چهار ماه و ده روز» عده وفات نگه دارد. این مدت، مشابه عده وفات در ازدواج دائم است. اگر زن در زمان فوت مرد باردار باشد، عده او «هر کدام از وضع حمل یا چهار ماه و ده روز که طولانی تر باشد» خواهد بود.

موارد عدم لزوم عده

در برخی شرایط، زن پس از انحلال عقد ازدواج موقت، نیازی به نگه داشتن عده ندارد و می تواند بلافاصله برای ازدواج مجدد اقدام کند:

• عدم نزدیکی: اگر بین زن و مرد نزدیکی (دخول) صورت نگرفته باشد، نیازی به عده نیست.
• یائسگی زن: اگر زن یائسه باشد (یعنی به سنی رسیده باشد که دیگر عادت ماهانه نمی بیند و امیدی به بارداری ندارد)، نیازی به عده ندارد.
• عدم بلوغ زن: اگر زن نابالغ باشد و نزدیکی صورت گرفته باشد، نیازی به عده ندارد، اما به دلیل عدم بلوغ، اساساً ازدواج موقت با او جایز نیست، مگر با اذن ولی و در صورت مصلحت.

الزامات قانونی و پیامدهای ثبت ازدواج موقت (و عدم ثبت)

ثبت ازدواج موقت در ایران، از گذشته تا کنون، دستخوش تغییراتی بوده است. در حال حاضر، با هدف حمایت از حقوق زوجین و به ویژه فرزندان، قانون در موارد خاصی ثبت این ازدواج را الزامی می داند. عدم رعایت این الزام، پیامدهای قانونی برای مرد در پی خواهد داشت.

موارد الزامی ثبت در قانون حمایت از خانواده

طبق ماده ۲۱ قانون حمایت از خانواده مصوب سال ۱۳۹۱، ثبت ازدواج موقت در سه مورد زیر الزامی است:

1. باردار شدن زوجه: اگر زن در طول مدت ازدواج موقت باردار شود، ثبت رسمی این ازدواج برای حفظ حقوق فرزند و اثبات نسب الزامی است.
2. توافق کتبی طرفین بر ثبت: اگر زن و مرد به صورت کتبی توافق کنند که ازدواج موقت خود را ثبت کنند، این توافق لازم الاجراست و باید به ثبت برسد.
3. شرط ضمن عقد مبنی بر ثبت: اگر در ضمن عقد موقت، شرط شود که این ازدواج باید به صورت رسمی ثبت گردد، مرد مکلف به ثبت آن خواهد بود.

ضمانت اجرای عدم ثبت

عدم ثبت ازدواج موقت در مواردی که طبق قانون الزامی است، برای مرد ضمانت اجراهای قانونی در پی دارد. ماده ۴۹ قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۹۱، برای مردی که بدون عذر موجه از ثبت ازدواج دائم یا موقت در موارد الزامی خودداری کند، مجازات هایی در نظر گرفته است:

• جریمه نقدی: مرد ممکن است به پرداخت جزای نقدی درجه پنج (از ۳۰ تا ۱۲۰ میلیون ریال) محکوم شود.
• حبس تعزیری: همچنین، مجازات حبس تعزیری درجه هفت (از ۹۱ روز تا ۶ ماه) نیز برای او پیش بینی شده است.

این مجازات ها با هدف ایجاد ضمانت اجرایی برای حمایت از حقوق زنان و فرزندان در نظر گرفته شده اند و نشان دهنده اهمیت ثبت رسمی این ازدواج در موارد خاص است.

چالش های عدم ثبت

حتی اگر ثبت ازدواج موقت الزامی نباشد، عدم ثبت آن می تواند مشکلات و چالش های متعددی را برای زوجین، به ویژه برای زن و فرزندان، به وجود آورد:

• مشکلات اثبات رابطه زوجیت: در صورت بروز اختلاف یا نیاز به مراجعه به مراجع قضایی، اثبات رابطه زوجیت موقت بدون سند رسمی بسیار دشوار و گاهی غیرممکن خواهد بود. این امر می تواند حقوق زن مانند مهریه و حقوق فرزند مانند نفقه و ارث را به خطر بیندازد.
• مشکلات فرزندان: مهم ترین چالش، مربوط به حقوق فرزندان است. در صورت عدم ثبت رسمی ازدواج و عدم وجود مدارک معتبر، اثبات نسب فرزند و دریافت شناسنامه برای او می تواند به یک روند طولانی و پیچیده قضایی تبدیل شود.
• مسائل اجتماعی و آبرویی: عدم ثبت رسمی ممکن است منجر به برداشت های نادرست اجتماعی و آسیب های آبرویی برای زن و فرزند شود.

اهمیت مشاوره حقوقی

با توجه به پیچیدگی های فقهی و حقوقی ازدواج موقت و پیامدهای آن، تأکید می شود که افراد پیش از اقدام به چنین ازدواجی، حتماً با وکلای حقوقی و مشاوران خانواده مشورت کنند. کسب آگاهی کامل از شرایط، حقوق و تکالیف، و در نظر گرفتن تمامی جوانب شرعی و قانونی، می تواند از بروز مشکلات بعدی جلوگیری کرده و تصمیم گیری آگاهانه را میسر سازد.

جنبه های اجتماعی و دیدگاه های موافقان و مخالفان

ازدواج انقطاعی، علاوه بر ابعاد فقهی و حقوقی، دارای جنبه های عمیق اجتماعی نیز هست و همواره در جوامع اسلامی، به ویژه ایران، محل بحث و دیدگاه های متفاوت بوده است. موافقان و مخالفان، هر یک دلایل و استدلال های خود را برای مشروعیت یا مذمت این نوع ازدواج ارائه می دهند.

دلایل موافقان

طرفداران و موافقان ازدواج موقت، عموماً با استناد به مبانی فقهی و نیازهای اجتماعی، این دلایل را مطرح می کنند:

• پاسخ به نیازهای طبیعی: اصلی ترین دلیل موافقان، پاسخگویی به نیازهای طبیعی و غریزی (جنسی و عاطفی) انسان، به ویژه جوانان و افرادی است که امکان یا شرایط ازدواج دائم را ندارند. در شرایطی که ازدواج دائم به دلایل اقتصادی، اجتماعی یا شخصی مقدور نیست، ازدواج موقت می تواند راهکاری مشروع برای ارضای این نیازها باشد.
• جلوگیری از فساد و روابط نامشروع: موافقان معتقدند که ازدواج موقت، با مشروعیت بخشیدن به روابط، از گسترش فساد، زنا و روابط نامشروع در جامعه جلوگیری می کند. این راهکار، به عنوان سدی در برابر آسیب های اخلاقی و اجتماعی عمل می کند.
• مشروعیت دینی و سنت: همان طور که پیش تر ذکر شد، در فقه شیعه، ازدواج موقت دارای مبانی قرآنی و روایی محکم است. موافقان، انجام آن را مطابق با سنت پیامبر (ص) و ائمه (ع) می دانند و بر این باورند که تحریم آن اجتهادی در مقابل نص بوده است.
• کاربرد در شرایط خاص: در شرایطی مانند سفرهای طولانی، ماموریت های کاری، یا برای افرادی که به دلایلی (مثل سوگ یا بیماری همسر) امکان ازدواج دائم ندارند، ازدواج موقت می تواند راه حلی موقت و شرعی ارائه دهد.

انتقادات و چالش های اجتماعی

در مقابل، انتقادات و نگرانی های اجتماعی قابل توجهی نیز پیرامون ازدواج موقت مطرح است که عمدتاً بر پیامدهای منفی و سوءاستفاده های احتمالی تمرکز دارد:

• تبعیض و آسیب پذیری زنان: یکی از مهم ترین انتقادات، نگرانی در مورد آسیب پذیری بیشتر زنان در این نوع ازدواج است. نبود نفقه دائمی، عدم توارث، و امکان بذل مدت از سوی مرد، می تواند زنان را در موقعیت ضعیف تری قرار دهد و مورد سوءاستفاده قرار گیرند.
• سوءاستفاده های احتمالی و کلاه شرعی: منتقدان بر این باورند که ازدواج موقت ممکن است به ابزاری برای کلاه شرعی برای روابط نامشروع تبدیل شود و با سوءاستفاده از احکام دینی، به فساد دامن بزند. مواردی از این دست در جامعه مشاهده شده که با سوءنیت از این نوع عقد استفاده می شود.
• تأثیر منفی بر بنیان خانواده های دائم: در صورتی که مرد متأهل اقدام به ازدواج موقت کند، این امر می تواند به کانون خانواده دائم لطمه وارد کرده، باعث بروز حسادت، بی اعتمادی و از هم پاشیدگی خانواده اول شود.
• شبهات مربوط به گسترش بیماری های مقاربتی: برخی متخصصان سلامت، نسبت به نقش احتمالی ازدواج موقت (به خصوص در صورت عدم رعایت اصول اخلاقی و بهداشتی) در گسترش بیماری های مقاربتی هشدار می دهند.
• دیدگاه های متفاوت در مورد نقش و جایگاه آن در جامعه امروز: بسیاری از اقشار جامعه، به دلایل فرهنگی و اجتماعی، نگاه مثبتی به ازدواج موقت ندارند و آن را مغایر با ارزش های خانوادگی و کرامت انسانی می دانند. این دیدگاه های منفی، باعث می شود که حتی در صورت نیاز شرعی و قانونی، افراد تمایلی به آن نداشته باشند.

بحث پیرامون ازدواج موقت، از دیرباز در جامعه و میان صاحب نظران ادامه داشته است. برخی پژوهش ها نشان می دهد که عوامل اقتصادی، نیازهای عاطفی و نیازهای جنسی مهم ترین عوامل گرایش مردان و زنان در ایران به ازدواج موقت می باشند. در واقع نارضایتی مردان از زندگی جنسی خود و نیازهای عاطفی زنان مهم ترین و برجسته ترین عوامل شناخته شده ای هستند که افراد را به سمت این نوع ازدواج سوق می دهند. همچنین در سال های اخیر، برخی گزارش ها حاکی از افزایش آمار ازدواج موقت و کاهش تابوی اجتماعی آن در برخی اقشار جامعه است که این امر، چالش ها و فرصت های جدیدی را پیش روی جامعه قرار می دهد.

ازدواج موقت، راهکاری شرعی و قانونی در فقه شیعه است که با هدف پاسخگویی به نیازهای طبیعی و جلوگیری از فساد در شرایط خاص طراحی شده است؛ اما اجرای آن در جامعه نیازمند مسئولیت پذیری بالا، رعایت تمامی شرایط شرعی و قانونی، و توجه به پیامدهای اجتماعی است تا از سوءاستفاده ها و آسیب های احتمالی جلوگیری شود.

نتیجه گیری

عقد ازدواج انقطاعی یا ازدواج موقت، یک پدیده پیچیده با ابعاد فقهی، حقوقی، و اجتماعی گسترده است که در فقه شیعه و قوانین جمهوری اسلامی ایران به رسمیت شناخته شده است. این نوع ازدواج با ویژگی های خاص خود نظیر مدت معین و مهریه معلوم، راهکاری شرعی برای پاسخ به نیازهای انسانی در شرایطی است که ازدواج دائم امکان پذیر یا مطلوب نیست. تفاوت های بنیادین آن با ازدواج دائم در مسائلی چون نفقه، توارث، و نحوه انحلال، اهمیت آگاهی کامل از تمامی جزئیات را دوچندان می کند.

بررسی مبانی شرعی نشان می دهد که ازدواج موقت ریشه های قرآنی و روایی عمیقی دارد و در صدر اسلام نیز رواج داشته است، هرچند که دیدگاه مذاهب اسلامی در مورد مشروعیت آن متفاوت است. در عرصه حقوقی ایران، این نوع ازدواج جایگاه مشخصی دارد و قوانین حمایت از خانواده، به ویژه در زمینه ثبت ازدواج موقت و حمایت از حقوق فرزندان، برای آن وضع شده اند. آگاهی از شرایط صحت عقد، احکام مهریه، نفقه و عده، و همچنین پیامدهای قانونی ثبت یا عدم ثبت، برای تمامی طرفین بسیار حیاتی است.

از منظر اجتماعی، ازدواج موقت موافقان و مخالفان پرشوری دارد. موافقان آن را راهکاری برای کنترل فساد و پاسخ به نیازهای مشروع می دانند، در حالی که منتقدان نسبت به آسیب پذیری زنان، امکان سوءاستفاده و تأثیرات منفی بر بنیان خانواده های دائم هشدار می دهند. این دیدگاه های متفاوت، ضرورت مسئولیت پذیری اخلاقی و اجتماعی را در اجرای این نوع ازدواج بیش از پیش برجسته می کند.

در نهایت، با توجه به تمامی پیچیدگی ها و حساسیت های موجود، توصیه اکید می شود که هر فردی که قصد ورود به عقد ازدواج انقطاعی را دارد، حتماً پیش از هر اقدامی، با فقها و وکلای دادگستری متخصص مشورت نماید. این مشاوره می تواند به فرد کمک کند تا با درک عمیق از تمامی جوانب شرعی و قانونی، تصمیمی آگاهانه و مسئولانه اتخاذ کند و از بروز مشکلات احتمالی در آینده جلوگیری نماید. رعایت کامل تمامی شرایط شرعی و قانونی، تضمین کننده حفظ حقوق و کرامت انسانی طرفین خواهد بود.