انواع سرقت علمی ادبی

سرقت ادبی یا علمی به معنای استفاده از آثار ایده‌ها یا کلمات دیگران بدون ذکر منبع اصلی است. این عمل غیراخلاقی و غیرقانونی انواع مختلفی دارد که شامل کپی مستقیم بازنویسی بدون ارجاع و حتی استفاده از کار خود بدون ذکر منبع قبلی می‌شود.

در دنیای دانشگاهی و حرفه‌ای رعایت اصالت و امانت‌داری در تولید محتوا از اهمیت بالایی برخوردار است. شناخت دقیق اشکال گوناگون سرقت ادبی و علمی نه تنها به حفظ اعتبار فردی و سازمانی کمک می‌کند بلکه باعث ترویج فرهنگ پژوهش و نگارش مسئولانه می‌شود. این پدیده می‌تواند در مقالات علمی آثار ادبی پایان‌نامه‌ها و حتی محتواهای وب رخ دهد و پیامدهای جدی برای فرد خاطی به همراه داشته باشد. در ادامه به بررسی انواع مختلف سرقت راهکارهای پیشگیری و پیامدهای آن می‌پردازیم تا درک جامع‌تری از این موضوع مهم به دست آورید.

سرقت ادبی چیست؟

سرقت ادبی که گاهی به آن دستبرد فکری نیز گفته می‌شود در واقع استفاده از نوشته‌ها ایده‌ها یا هرگونه آثار خلاقانه متعلق به فردی دیگر و معرفی آن به عنوان اثر خود است. این عمل بدون کسب اجازه از صاحب اثر و بدون ارجاع و ذکر صحیح منبع صورت می‌گیرد. سرقت ادبی نقض حقوق مالکیت فکری محسوب شده و مغایر با اصول اخلاقی در حوزه‌های علمی فرهنگی و هنری است. این پدیده می‌تواند به شکل‌های مختلفی بروز کند از کپی کامل متن گرفته تا بازنویسی جزئی بدون ارجاع مناسب. در هر صورت نتیجه آن تملک غیرقانونی بر حاصل کار فکری دیگری است و می‌تواند پیامدهای آکادمیک حرفه‌ای و حتی حقوقی در پی داشته باشد. شناخت دقیق ماهیت آن گام اول در جلوگیری از وقوع آن است.

انواع سرقت علمی

سرقت علمی که زیرمجموعه‌ای از سرقت ادبی محسوب می‌شود و به طور خاص در محیط‌های آکادمیک و پژوهشی رایج است اشکال گوناگونی دارد. شناخت این انواع برای دانشجویان اساتید و پژوهشگران ضروری است تا بتوانند از ارتکاب ناخواسته آن جلوگیری کنند و همچنین موارد نقض را تشخیص دهند. انواع سرقت علمی تنها محدود به کپی مستقیم نیست بلکه شامل استفاده نادرست از منابع عدم ارجاع‌دهی صحیح و حتی سوءاستفاده از همکاری‌ها نیز می‌شود. این تنوع در اشکال تشخیص آن را در برخی موارد دشوارتر می‌سازد و نیازمند دقت و آشنایی با ظرافت‌های ارجاع‌دهی علمی است. در ادامه به بررسی دقیق‌تر رایج‌ترین انواع این پدیده در حوزه علم و دانش می‌پردازیم.

سرقت ادبی مستقیم

سرقت ادبی مستقیم زمانی رخ می‌دهد که فرد بخشی یا تمام متن نوشته‌شده توسط شخص دیگری را بدون هیچ‌گونه تغییری عینا کپی کرده و آن را در کار خود قرار دهد بدون اینکه منبع اصلی را ذکر کند یا از علامت نقل قول استفاده کند. این شکل از سرقت ادبی آشکارترین و جدی‌ترین نوع محسوب می‌شود و به راحتی توسط نرم‌افزارهای تشخیص سرقت ادبی قابل شناسایی است. این عمل مصداق بارز دزدی فکری است و نشان‌دهنده عدم صداقت و فقدان احترام به حقوق مالکیت فکری دیگران است. پیامدهای این نوع سرقت معمولا بسیار شدید است و می‌تواند منجر به رد شدن مقاله اخراج از دانشگاه یا از دست دادن شغل شود.

پرداخت هزینه به شخص دیگر

این نوع از سرقت ادبی که به آن «Ghostwriting» یا نویسندگی پنهان نیز گفته می‌شود زمانی اتفاق می‌افتد که فردی برای نگارش یک متن مقاله پایان‌نامه یا هر نوع محتوای دیگر به شخص دیگری پول پرداخت کند و سپس آن اثر را به نام خود منتشر نماید. در این حالت فردی که هزینه را پرداخت کرده اثری را به نام خود ارائه داده که در واقع توسط شخص دیگری خلق شده است. این عمل به شدت غیراخلاقی و فریبکارانه محسوب می‌شود زیرا نویسنده واقعی اثر ناشناخته باقی می‌ماند و فردی که صرفاً هزینه پرداخت کرده اعتبار کار را به خود اختصاص می‌دهد. این نوع سرقت در محیط‌های دانشگاهی و حرفه‌ای پیامدهای جدی دارد و مصداق تقلب آشکار محسوب می‌شود.

سرقت ادبی از خود

سرقت ادبی از خود یا «Self-Plagiarism» به استفاده مجدد از بخش‌های قابل توجهی از آثار قبلی خود فرد بدون ذکر منبع یا ارجاع مناسب اشاره دارد. این پدیده زمانی رخ می‌دهد که نویسنده مقاله‌ای را که قبلاً منتشر کرده یا در جایی ارائه داده است مجدداً در اثر جدیدی به کار می‌برد بدون اینکه به انتشار قبلی آن اشاره کند. هرچند این کار به نظر عجیب می‌آید که فردی از اثر خودش سرقت کند اما در محیط‌های آکادمیک این عمل غیراخلاقی تلقی می‌شود زیرا ممکن است منجر به انتشار چندباره یک تحقیق واحد به عنوان کارهای مستقل و جدید شود یا به خواننده این تصور را بدهد که محتوا کاملاً نو است. برای جلوگیری از این نوع سرقت باید به آثار قبلی خود نیز مانند آثار دیگران ارجاع داد.

بازنویسی بدون ذکر منبع

بازنویسی بدون ذکر منبع یا «Paraphrasing Plagiarism» یکی از رایج‌ترین اشکال سرقت ادبی است که کمتر آشکار به نظر می‌رسد. در این روش فرد به جای کپی مستقیم متن جملات و پاراگراف‌های منبع اصلی را با تغییراتی در کلمات یا ساختار جمله بازنویسی می‌کند اما همچنان ایده مفهوم یا اطلاعات اصلی را بدون ارجاع صحیح به نویسنده اصلی استفاده می‌کند. حتی اگر کلمات کاملاً تغییر کرده باشند اگر ایده از منبع دیگری گرفته شده و به آن اشاره نشود همچنان سرقت ادبی محسوب می‌شود. این نوع سرقت نشان‌دهنده درک ناقص از نحوه استفاده صحیح از منابع است و نیازمند آموزش دقیق در خصوص تکنیک‌های بازنویسی مسئولانه و ارجاع‌دهی صحیح است.

سرقت ادبی موزاییکی

سرقت ادبی موزاییکی که به آن «Patchwriting» نیز گفته می‌شود ترکیبی از کپی مستقیم و بازنویسی است. در این حالت فرد تکه‌هایی از متن اصلی را عیناً کپی می‌کند و در کنار آن از کلمات یا عبارات خود استفاده می‌کند یا ساختار جملات را کمی تغییر می‌دهد اما در نهایت متن حاصل ترکیبی ناهمگون از کلمات و عبارات منبع اصلی و تغییرات جزئی است بدون اینکه ارجاع مناسبی به منبع داده شود. این شبیه به ساختن یک پازل از قطعات مختلف است بدون اینکه مشخص شود هر قطعه از کجا آمده است. تشخیص این نوع سرقت می‌تواند دشوارتر باشد اما نرم‌افزارهای پیشرفته قادر به شناسایی آن هستند و نیازمند بررسی دقیق‌تر متن و مقایسه آن با منابع اصلی است.

سرقت ادبی ناخواسته

سرقت ادبی ناخواسته یا «Accidental Plagiarism» زمانی رخ می‌دهد که فرد قصد عمدی برای دزدی فکری ندارد اما به دلیل بی‌دقتی ناآگاهی از قوانین ارجاع‌دهی یا مدیریت ضعیف منابع مرتکب سرقت ادبی می‌شود. این ممکن است شامل فراموش کردن ذکر منبع برای یک ایده نقل قول نادرست یا بازنویسی ناکافی بدون ارجاع باشد. در حالی که این نوع سرقت ادبی عمدی نیست اما همچنان مسئولیت آن بر عهده نویسنده است و می‌تواند پیامدهای آکادمیک یا حرفه‌ای داشته باشد. آشنایی کامل با شیوه‌های صحیح ارجاع‌دهی و استفاده منظم از نرم‌افزارهای بررسی قبل از ارائه نهایی کار برای جلوگیری از این نوع سرقت ضروری است.

سرقت ادبی قرضی

سرقت ادبی قرضی به استفاده از ایده‌ها مفاهیم ساختار استدلال یا حتی روش‌شناسی یک اثر دیگر بدون ارجاع مناسب به منبع اصلی اشاره دارد. در این نوع سرقت ممکن است هیچ متنی به صورت مستقیم کپی یا بازنویسی نشده باشد اما چارچوب فکری نتایج تحلیل‌ها یا ایده‌های کلیدی که حاصل کار فکری شخص دیگری است بدون ذکر منبع به کار گرفته شده باشد. این نوع سرقت بر خلاف کپی متن بر روی استفاده غیرمجاز از «محتوای فکری» تمرکز دارد و تشخیص آن ممکن است نیازمند درک عمیق از زمینه موضوعی و مقایسه دقیق ایده‌ها باشد. این نوع سرقت در تحقیقات و پژوهش‌های نظری اهمیت زیادی دارد.

سرقت ادبی در همکاری

سرقت ادبی در همکاری می‌تواند به چندین شکل رخ دهد. یک شکل آن زمانی است که در یک کار گروهی یا مشترک یکی از اعضا بخش‌هایی از کار را بدون اطلاع یا رضایت دیگران و بدون ذکر منبع از جای دیگری کپی کند و آن را به عنوان بخشی از کار گروهی ارائه دهد. شکل دیگر می‌تواند زمانی باشد که یکی از همکاران سهم دیگران در کار مشترک را نادیده بگیرد و تمام اعتبار کار را به خود اختصاص دهد یا از ایده‌های همکاران بدون اشاره به نقش آن‌ها استفاده کند. مدیریت شفاف نقش‌ها مسئولیت‌ها و سهم هر فرد در کارهای گروهی برای پیشگیری از این نوع سرقت ضروری است و نیازمند ارتباط صادقانه و مستندسازی سهم هر فرد است.

سرقت ادبی چارچوبی

سرقت ادبی چارچوبی به استفاده غیرمجاز از ساختار کلی سازماندهی یا الگوی ارائه اطلاعات یک اثر دیگر اشاره دارد حتی اگر محتوای جزئیات تغییر کرده باشد. به عبارت دیگر فرد ممکن است از چارچوب سرفصل‌ها ترتیب استدلال‌ها یا روش دسته‌بندی اطلاعات که توسط شخص دیگری طراحی شده است استفاده کند و صرفاً محتوای داخلی را با کلمات خود پر کند بدون اینکه به منبع اصلی این ساختار اشاره کند. این نوع سرقت نشان‌دهنده تملک بر طراحی و معماری فکری یک اثر است و می‌تواند در طرح‌های تحقیقاتی پایان‌نامه‌ها یا حتی ساختار یک کتاب رخ دهد. این نوع سرقت نیازمند درک عمیق‌تر از مفهوم اصالت در ساختار پژوهش است.

سرقت ادبی در مقاله

سرقت ادبی در زمینه مقالات علمی و پژوهشی یکی از جدی‌ترین تخلفات محسوب می‌شود. این پدیده می‌تواند شامل کپی کردن بخش‌هایی از مقالات دیگر پایان‌نامه‌ها کتاب‌ها یا حتی منابع آنلاین بدون ارجاع صحیح باشد. علاوه بر کپی متن استفاده از داده‌ها نمودارها جداول یا تصاویر دیگران بدون ذکر منبع نیز نوعی سرقت ادبی در مقاله محسوب می‌شود. همچنین بازنویسی ضعیف مطالب دیگران به گونه‌ای که بسیار شبیه به متن اصلی باقی بماند یا استفاده از ایده‌های اصلی یک تحقیق دیگر بدون اشاره به نویسنده اصلی همگی مصداق سرقت ادبی در مقاله‌نویسی هستند. نشریات علمی و دانشگاه‌ها قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای مقابله با این پدیده دارند و از نرم‌افزارهای تخصصی برای بررسی مقالات استفاده می‌کنند.

سرقت ادبی در نویسندگی و شعر

سرقت ادبی در حوزه نویسندگی خلاق داستان رمان و شعر نیز به همان اندازه جدی است هرچند ممکن است اشکال آن کمی متفاوت باشد. در این زمینه سرقت می‌تواند شامل کپی کردن مستقیم بخش‌هایی از متن شخصیت‌ها طرح داستانی منحصر به فرد یا حتی سبک نگارش بسیار خاص یک نویسنده دیگر باشد. در شعر کپی کردن ابیات قافیه‌ها وزن یا ایده‌های اصلی یک شعر بدون ارجاع سرقت ادبی محسوب می‌شود. در حالی که الهام گرفتن از آثار دیگران در نویسندگی امری طبیعی است اما عبور از مرز الهام به سوی کپی‌برداری یا تقلید بدون خلاقیت و معرفی آن به عنوان اثر اصیل خود مصداق سرقت ادبی است و به اعتبار نویسنده لطمه جدی وارد می‌کند و از ارزش هنری اثر می‌کاهد.

راهکارهای جلوگیری از سرقت ادبی

جلوگیری از سرقت ادبی نیازمند رعایت اصول اخلاقی و روش‌های صحیح پژوهش و نگارش است. اولین و مهم‌ترین راهکار ارجاع‌دهی دقیق و کامل به تمام منابعی است که از آن‌ها استفاده می‌کنید اعم از نقل قول مستقیم بازنویسی یا استفاده از ایده‌ها. استفاده از نرم‌افزارهای مدیریت منابع مانند EndNote یا Zotero می‌تواند در سازماندهی منابع و تولید خودکار ارجاعات کمک کند. بازنویسی مطالب با درک کامل مفهوم و بیان آن با کلمات و ساختار جملات خود و سپس ذکر منبع اصلی راهکار دیگر است. همچنین استفاده از نرم‌افزارهای بررسی سرقت ادبی قبل از انتشار یا ارائه کار به شناسایی بخش‌های مشابه کمک می‌کند و امکان اصلاح و ارجاع‌دهی صحیح را فراهم می‌آورد.

آشنایی با قوانین سرقت علمی و ادبی

قوانین مربوط به سرقت علمی و ادبی در بسیاری از کشورها و نهادهای دانشگاهی و پژوهشی وجود دارد. این قوانین معمولاً بر اساس حقوق مالکیت فکری و قانون کپی‌رایت بنا شده‌اند. در ایران نیز قوانین حمایتی برای حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان وجود دارد که می‌تواند شامل موارد سرقت ادبی نیز شود. نهادهای دانشگاهی نیز آیین‌نامه‌های داخلی برای برخورد با تخلفات علمی از جمله سرقت ادبی دارند که می‌تواند منجر به ابطال مدرک اخراج یا محرومیت از فعالیت‌های علمی شود. آشنایی با این قوانین و آیین‌نامه‌ها برای هر فردی که در حوزه تولید محتوا فعالیت می‌کند ضروری است تا از عواقب ناخواسته جلوگیری شود.

پیامدهای سرقت ادبی

ارتکاب سرقت ادبی می‌تواند پیامدهای بسیار منفی و گسترده‌ای برای فرد خاطی داشته باشد. در محیط‌های آکادمیک این پیامدها ممکن است شامل کسب نمره پایین رد شدن در درس یا پایان‌نامه تعلیق یا اخراج از دانشگاه و حتی ابطال مدارک تحصیلی در سال‌های آینده باشد. در حوزه حرفه‌ای سرقت ادبی می‌تواند منجر به از دست دادن شغل لطمه جدی به اعتبار و شهرت حرفه‌ای فرد و دشواری در یافتن موقعیت‌های شغلی آینده شود. علاوه بر این پیامدهای حقوقی مانند جریمه نقدی یا دادخواهی از سوی صاحب اثر نیز محتمل است. این پیامدها نشان‌دهنده جدیت این تخلف و لزوم پرهیز مطلق از آن است.

معرفی نرم افزارهای بررسی سرقت ادبی

نرم‌افزارهای بررسی سرقت ادبی ابزارهای مهمی هستند که با مقایسه متن ارائه‌شده با پایگاه داده عظیمی از مقالات منتشرشده کتاب‌ها صفحات وب و آثار دانشجویی میزان شباهت و بخش‌های احتمالاً کپی‌شده را مشخص می‌کنند. از جمله معروف‌ترین این نرم‌افزارها می‌توان به Turnitin و iThenticate اشاره کرد که به طور گسترده در دانشگاه‌ها و مجلات علمی استفاده می‌شوند. نرم‌افزارهای دیگری مانند Grammarly Plagiarism Checker و Copyscape نیز برای انواع مختلف محتوا کاربرد دارند. این ابزارها گزارشی ارائه می‌دهند که بخش‌های مشابه را هایلایت کرده و منابع احتمالی را نشان می‌دهند که به نویسنده کمک می‌کند تا قبل از ارائه نهایی اصلاحات لازم را انجام دهد و از اصالت کار خود اطمینان حاصل کند.

کاربرد هوش مصنوعی برای جلوگیری از سرقت ادبی

هوش مصنوعی (AI) می‌تواند نقش دوگانه‌ای در زمینه سرقت ادبی ایفا کند. از یک سو ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی در تشخیص الگوهای پیچیده‌تر سرقت ادبی مانند بازنویسی هوشمندانه یا سرقت موزاییکی که ممکن است از چشم انسان پنهان بمانند کارآمدتر هستند. برخی ابزارهای جدیدتر حتی می‌توانند متن تولیدشده توسط هوش مصنوعی را که ممکن است به عنوان سرقت ادبی تلقی شود شناسایی کنند. از سوی دیگر خود ابزارهای تولید محتوا مبتنی بر هوش مصنوعی می‌توانند به طور ناخواسته منجر به سرقت ادبی شوند اگر کاربران محتوای تولیدشده را بدون بررسی صحت و ارجاع مناسب به منابع احتمالی آن استفاده کنند. بنابراین استفاده مسئولانه از ابزارهای AI برای جلوگیری از سرقت ادبی حیاتی است و نیازمند درک محدودیت‌ها و قابلیت‌های آن‌ها است.

نام دیگر سرقت ادبی چیست؟

سرقت ادبی گاهی با عناوینی مانند دستبرد فکری دزدی علمی کپی‌برداری غیرمجاز یا تقلب علمی نیز شناخته می‌شود که همگی به معنای استفاده از اثر دیگران بدون ذکر منبع هستند.

iThenticate چیست و چگونه به شناسایی سرقت ادبی کمک می‌کند؟

iThenticate یک نرم‌افزار پیشرفته تشخیص سرقت ادبی است که متن را با پایگاه داده وسیعی مقایسه کرده و گزارش مشابهت ارائه می‌دهد. این ابزار به ناشران و محققان برای اطمینان از اصالت آثار و شناسایی بخش‌های کپی‌شده کمک می‌کند.

چرا سرقت ادبی کار درستی نیست؟

سرقت ادبی غیراخلاقی است زیرا حقوق مالکیت فکری دیگران را نقض می‌کند تلاش و خلاقیت آن‌ها را نادیده می‌گیرد و بر پایه فریب و عدم صداقت بنا شده است. همچنین به اعتبار فرد و اعتماد عمومی آسیب می‌زند.

چه جوری میزان مشابهت مقاله را پیدا کنیم؟

برای پیدا کردن میزان مشابهت مقاله می‌توانید از نرم‌افزارهای تخصصی بررسی سرقت ادبی مانند iThenticate Turnitin یا سایر ابزارهای موجود استفاده کنید. این نرم‌افزارها متن شما را با منابع مختلف مقایسه و درصد شباهت را نشان می‌دهند.

آیا قوانین سرقت علمی و ادبی در ایران مشابه سایر نقاط جهان است؟

اصول کلی قوانین سرقت علمی و ادبی در ایران مانند لزوم حفظ حقوق مؤلف و مالکیت فکری مشابه با قوانین بین‌المللی و سایر کشورها است هرچند جزئیات اجرایی نهادهای مسئول و مجازات‌ها ممکن است متفاوت باشد.