ایدیولوژیِ بیرون رانده شده از نهاد علم/ توده های روشنفکر در مقابل استادانِ خنثی

در بررسی اندیشه شریعتی مطرح شد؛

شریعتی با برتر دانستن روشنفکرِ دارای ایدیولوژی نسبت به استاد دانشگاهِ ایدیولوژی ستیز، دایره روشنفکری را بسیار وسیعتر از دایره آکادمی درنظر گرفته است.

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری مجله برترین ها، سویه انتقادی شریعتی از مذهب تخدیری و برکشیدن مذهب مبارز به جای آن، معطوف به دفع زمینه های سلبی مانع تحقق ایدیولوژی از یک سو و استفاده ایجابی از ظرفیت های مذهب برای مبارزه موثر از سوی دیگر است.

رضا ماحوزی (عضو هیات علمی موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی) در مقاله ای با عنوان «شریعتی و نزاع روشنفکران و استادان» به این موضوع اشاره می کند که این همان تصویری است که شریعتی از دین به مثابۀ ایدیولوژی عرضه داشته است با عناصری از عشق ورزیدن، برابری انسانی و تساوی نژادی.

* ایده بی طرفی علمی

در این پژوهش آمده است که برای شریعتی چنین دین و ایدیولوژی ای، نه از راه تحقیق دانشگاهی، بلکه همچون عشق ورزیدن، به نحو تحقیق نشده و بدون ارزیابی وارد آدمی می شود و آدمی به آن ایمان می آورد؛ بنابراین آگاهی موردنیاز برای چنین تسلیمی نه آگاهی برآمده از تحقیق های دانشگاهی و رعایت متد های تحقیق آکادمیک، بلکه از سنخ شعور و آگاهی از جهان بینی، نقد وضع موجود، ترسیم ایدیال ها و ترسیم نقشه راه است؛ بصیرتی برآمده از تامل درباب انسان و حقیقت وجودیاش که به هرآن چه استعمار می کند و به نام دین و مذهب ضعفا را تخدیر می کند تا توسط سرمایه داران به بردگی کشیده شوند«نه» می گوید.

ماحوزی در ادامه به این موضوع اشاره می کند که شریعتی بر اساس چنین تحلیلی، ایده بی طرفی علمی بنام ضابطۀ تحقیق را در دانشگاه های مدرن معاصر مورد نقد قرار داده و آن را توطیۀ قدرت های استعماری قرن بیستم برای مهار علوم و نوابغ در راستای منافع خود دانسته است.

علم را از استخدام در راه ایده آل های بشری و هدایت بشری مرخص کردند و در آزمایشگاه ها، دانشگاه ها و موسسات و کارخانه ها و سرمایه داری ها محبوس کردند

این پژوهشگر مینویسد: قرن بیستم، قرن انحطاط بزرگی است، قرنی است که هوشیارانه و رندانه، قدرت های زرپرست و زورپرست، اندیشه های علمی و نبوغ های علمی را هم وادار کرده اند که بدین طرز تفکر و نظریه ای که برای آن قدرت ها مفید است و منافع آنها را تامین می کند، تمکین کنند که عالم و علم باید بی طرف باشد.

به زعم این پژوهشگر با این عنوان علم را از استخدام در راه ایده آل های بشری و هدایت بشری مرخص کردند و در آزمایشگاه ها، دانشگاه ها و موسسات و کارخانه ها و سرمایه داری ها محبوس کردند.

این پژوهشگر بیان می کند که در همۀ دانشگاه های امروز، دانشگاه سوربن، دانشگاه هاروارد و کمبریج مد شده که علم نباید راه حل نشان بدهد، علم نباید اظهارنظر کند، علم نباید انتقاد کند، علم نباید پیشنهاد کند، علم نباید پیشگویی کند، علم باید تحلیل واقعیت خارجی کند، تمام.

* قطع رابطه علم با ایدیولوژی  

ماحوزی در این مقاله می نویسد: این بی طرفی علمی مال قرن بیستم است؛ و می بینیم امروز، نابغه، فیزیکدان، شیمیدان، متخصص فیزیک اتمسفر و حتی جامعه شناس و روانشناس و آمارگر، همه به صورت بردگان مزدور و فروخته شده قدرت های حاکم در نظام هایی که سرمایه داری بر آن حکومت نمی کند، اما زور حکومت می کند و قدرت به هرحال هست؛ و به خاطر همین است که علم با ایدیولوژی در قرن بیستم قطع رابطه کرده و ایدیولوژی را می کوبد.

این پژوهشگر در ادامه به این موضوع اشاره می کند که شریعتی اخراج استادانِ دارای «عقیده» از دانشگاه را نیز از زاویه همین نگاه تحلیل کرده و آن را نقشه ای برای ایدیولوژی زدایی در راستای استعمار کشور های دارای منابع توسط نظام سرمایه داری دیده است.

وقتی ایمان از دست برود، وقتی توده ها معتقد نباشند، وقتی مومن نباشند، خطری زورمندان جهان را تهدید نمی کند

در ادامه این پژوهش آمده است که با این اوصاف قرن بیستم می شود قرن تجزیه و تحلیل علمی، قرن بی طرفی علمی، قرن آنالیز و بس؛ قرن نفی و طرد ایدیولوژی، برای اینکه مسلماً وقتی ایمان از دست برود، قدرتمندان با ایمان بیشتری به حکومت خودشان ادامه خواهند داد.

ماحوزی با این توضیح که امروز قدرت های سرمایه داری و قدرت های حاکم را فقط و فقط خطر ایدیولوژی تهدید می کند بیان می کند که وقتی توده ها معتقد نباشند، وقتی مومن نباشند، وقتی نسبت به یک ایده آلی تعهد احساس نکنند و روشنفکران آگاهی عملی شان در خدمت هدایت فکری و تعهد اجتماعی شان قرار نگیرد، خطری زورمندان جهان را تهدید نمی کند.

* روشنفکرِ دارای ایدیولوژی و استادان ایدیولوژی ستیز

در این مقاله آمده است که تلقی از ایدیولوژیِ بیرون رانده شده از نهاد علم برای به خدمت گرفتن علم در راستای اهداف استعماری و استبدادی و فرهنگی سیاه، بنیاد اندیشۀ شریعتی در نقد نهاد دانشگاه، استادان دانشگاه و متون درسی رسمی در نظام های استبدادی و استعماری و سرمایه داری است.

در ادامه آمده است که شریعتی با برتر دانستن روشنفکرِ دارای ایدیولوژی نسبت به استاد دانشگاهِ ایدیولوژی ستیز، دایره روشنفکری را بسیار وسیعتر از دایره آکادمی درنظر گرفته است. عالم یا عامی، تحصیل کرده یا تحصیل نکرده، اشرافی یا غیراشرافی، هر فردی در هر مرحله ای از فرهنگ، از علم، از نبوغ، می تواند آگاهی ایدیولوژیک داشته باشد.

استاد خوب، استاد دارای ایدیولوژی است

این سخن بدین معنا است که استاد خوب، استاد دارای ایدیولوژی است، اما افراد دارای ایدیولوژی حرکت بخش، به استادان دانشگاه محدود نمی شوند؛  به عبارت دیگر، ایدیولوژی در انحصار استادان دانشگاه نیست و استاد خوب، روشنفکری است که از حصار ها و چارچوب های دانشگاه فراتر می رود و عاشقانه و مجاهدانه ایدهآل های اجتماعی و سیاسی خود را دنبال می کند.

* روشنفکر کیست؟

ماحوزی در این پژوهش توضیح می دهد که روشنفکر شاخصه اش، انسانی است که دارای ایدیولوژی آگاهانه است؛ و به اقتضای داشتن ایدیولوژی و آگاهی طبقاتی، آگاهی اجتماعی، آگاهی خاص زندگی، راه مشخص برای عمل و زیستن و اندیشیدن و ایده آل های مشخص، به عنوان فلسفۀ زندگی، پیدا می کند و در برابر همۀ این آگاهی ها او را متعهد می سازد؛ و این تعهد به انداز ه ای سنگین است که او را از مرحلۀ وابسته شدن به زندگی فردی جدا می کند، و عاشق مجاهد و فدایی ایده آل های ایدیولوژیش می کند؛ و این شاخصۀ ایمان است، و روشنفکر چنین کسی است.

در ادامه این پژوهش آمده است که در طول تاریخ، مظهر ایدیولوژی، روشنفکران غیرفیلسوف و غیرعالم بوده اند که از میان توده سر می زنند، از این منظر، توده های آگاه و مجاهد و انقلابی در مقابل تحصیل کرده های خنثای دانشگاهی قرار دارند؛ این است که تحصیل کرده ها ممکن است آغاز کننده خوبی باشند، اما پایان دهنده و عمل کننده ها همواره در ایدیولوژی ها، توده ها هستند.

ماحوزی با این توضیح که این تلقی از ایدیولوژی و روشنفکری به شریعتی اجازه داد تا توده های روشنفکر را در مقابل استادانِ خنثی و ناروشنفکرِ دانشگاه قرار دهد و اولی را برتر از دومی بداند.

 در پایان به زعم نویسنده، شریعتی بر اساس این مقدمات، اسلام سیاسی مجهز به ایدیولوژی و آماده عمل را بر اسلام فرهنگ -که به نحو نمادین با چهره فیلسوفان و ادبا و شیعه صفوی و استادان ناروشنفکر دانشگاه معرفی شده اند- برتر دانسته و خود را علی رغم استقرار در دانشگاه در زمره «مجاهد» چنان اسلامی معرفی کرده است.

ایدیولوژیِ بیرون رانده شده از نهاد علم/ توده های روشنفکر در مقابل استادانِ خنثی